Henryk Sienkiewicz - Potop, tom trzeci

spyża — jedzenie, prowiant.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

ordynek (z niem. Ordnung ) — porządek, szyk, szereg.

któren — dziś popr. który.

zali (daw.) — czy, czyż.

tarantowy — o sierści białej w plamy.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

kulbaka — wysokie siodło.

Tatarzy białogrodzcy — Tatarzy mieszkający w Białogrodzie (a. Akermanie, dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij ), położonym nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy. Miasto, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. znajdowało się w rękach tatarskich.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

wilcy — dziś popr. forma M. lm: wilki.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

pendent — pas zakładany przez ramię, służący do noszenia szabli.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

pułki zaśpiewały jednym głosem, odjeżdżając: „Anioł Pański zwiastował Najświętszej Pannie Marii”, i z tą pieśnią znikły Szwedom z oczu — modlitwa Anioł Pański jest tu jeszcze jednym symbolem przewagi nad Szwedami jako nie uznającymi kultu maryjnego luteranami.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

moderowany — wyposażony, uzbrojony.

wojsko komputowe — stałe wojsko zaciężne w XVII w.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

siła (daw.) — dużo, wiele.

konfident (z łac., przestarz.) — tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

pan krakowski, Stanisław — Koniecpolski, Stanisław (1591–1646), hetman wielki koronny, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów.

parol (z fr.) — słowo honoru; tu: zakład.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

exemplum (łac.) — przykład.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, niepokój, wzburzenie.

Jam też nie z soli wyrósł ani z roli — słowa te miał wypowiedzieć Czarniecki, kiedy tytuł hetmana wielkiego przypadł Jerzemu Lubomirskiemu; jest to aluzja do źródeł bogactwa i wpływów Lubomirskich: żup solnych i rolnictwa, czemu Czarniecki przeciwstawiał własne zasługi wojskowe.

kalecie — kieszeń a. sakiewka, torba.

zali (daw.) — czy, czyż.

Zbaraż — miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

któren — dziś popr. który.

barbarus (łac.: brodaty) — barbarzyńca; tu D. lm barbarorum : barbarzyńców.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, powiernik (dziś: donosiciel).

siła (daw.) — dużo, wiele.

pro publico bono — dla dobra wspólnego.

praeceptor (z łac.) — nauczyciel.

prospectus (łac.) — widok.

sperka — szperka, słonina.

żywot (daw.) — brzuch.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

parsiuk (reg.) — prosię.

pacjencja (z łac.) — cierpliwość.

siła (daw.) — dużo, wiele.

raby (z ukr.) — pstry, nakrapiany.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

kulbaka — wysokie siodło.

incipio, incipere (łac.) — zaczynać; tu 1 os. lp cz.przysz. incipiam : zacznę.

Ulisses — Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu.

ćwik — zuch.

Carogród — stolica Imperium Osmańskiego, Konstantynopol, dziś: Stambuł.

liszka (daw.) — lis.

siła (daw.) — dużo, wiele.

wiwenda (z łac.) — prowiant, żywność.

kusztyk a. kulawka — kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.

bunt bezecny, który pod koniec swego zawodu podniósł, aby naprawie Rzeczypospolitej przeszkodzić — mowa o tzw. rokoszu Lubomirskiego (1665–1666), wznieconym przez tego magnata politycznym i zbrojnym buncie szlachty przeciw dążeniom absolutystycznym Jana Kazimierza; konflikt zakończył się kompromisem: Lubomirski został wygnany, a król zrezygnował z wyznaczenia swojego następcy (tj. z elekcji vivente rege ); w 1668 r. Jan Kazimierz abdykował.

lejbgwardia — straż przyboczna monarchy.

siła (daw.) — dużo, wiele.

szerpentyna — szabla szlachecka.

stajanie — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

kulbaka — wysokie siodło.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

Wiktor (z łac.) — zwycięzca.

krzeczot (daw.) — sokół norweski, białozór.

furdyment — osłona dłoni na rękojeści szabli.

o własnym życiu zdesperował — stracił nadzieję, że przeżyje.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

supero, superare (łac.) — zwyciężyć, pokonać, przewyższyć; tu: 3. os. lp cz.przesz. superavit : przewyższył.

starunek — opieka, troskliwość; tu: leczenie, opatrzenie ran.

Lubomirski — Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

spyża — jedzenie, prowiant.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

każden — dziś popr.: każdy.

zali (daw.) — czy, czyż.

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).