Henryk Sienkiewicz - Potop, tom trzeci

czynić — tu: walczyć.

Carolum Gustavum captivabimus (łac.) — pojmamy Karola Gustawa.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

łuby — kosze, bagaże.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

odzyszczesz — dziś popr.: odzyskasz.

persona (z łac.) — osoba.

estyma (z łac.) — szacunek, poważanie.

afekt (z łac.) — uczucie.

siła (daw.) — dużo, wiele.

respektowa — kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

zmówiona (daw.) — zaręczona.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, wzburzenie.

któren — dziś popr. który.

foedus, foederis (łac.) — przymierze, związek; por. federacja.

konfuzja (z łac.) — obraza, zawstydzenie.

sekundować (z łac.) — pomagać, towarzyszyć.

arkanum (z łac. arcanum ) — sekret, tajemnica.

na pohybel (z ukr.) — na zgubę, na śmierć.

fryszt (daw., z niem.) — tu: rozejm, pokój.

Septentrionowie (z łac. septentrio , septentrionis : wielka niedźwiedzica, północ) — ludzie z północy; omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

siła (daw.) — dużo, wiele.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.

siostrzan (daw.) — siostrzeniec.

żywli (daw.) — czy jest żywy.

siostrzan (daw.) — siostrzeniec.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

każden — dziś popr.: każdy.

assentior (łac.) — przyznaję.

siła (daw.) — dużo, wiele.

polityczny (z łac. politicus ) — tu: cywilizowany, przestrzegający prawa.

faszynowe — z powiązanych gałęzi wikliny, służących kiedyś do uzupełniania fortyfikacji, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów.

siła (daw.) — dużo, wiele.

pospolitak — szlachcic, uczestnik pospolitego ruszenia.

konsyderacje (z łac.) — rozważania.

Miller — Burchard Müller von der Lühnen (1604–1670), szwedzki wojskowy, generał, uczestnik mi.in. wojny trzydziestoletniej, II wojny północnej i wojny polsko-szwedzkiej.

in universo (łac.) — na całym świecie.

polityka (z łac.) — tu: grzeczność, uprzejmość, dobre obyczaje.

monstrum (łac.) — potwór; tu M. lm monstra .

Hiperborej a. Hiperborejczyk (z gr.) — członek ludu mieszkającego na północy

exquisitissimus (łac.) — wyborny, wyszukany, najlepszy; tu M. lm exquisitissimi : wyborni, najwyszukańsi, najlepsi.

każden — dziś popr.: każdy.

animal, animalis — zwierzę, stworzenie, potwór; tu C. lm animalibus : zwierzętom.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

u fary — w kościele parafialnym.

kulbaka — wysokie siodło.

Wittenberg — Arvid (a. Arfuid) Wittenberg von Debern (1606–1657), szwedzki hrabia i feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej i potopu szwedzkiego.

Duglas — Douglas, Robert (1611–1662), Szkot, od 16 r. życia żołnierz armii szwedzkiej, feldmarszałek, uczestnik wojny trzydziestoletniej. Podczas potopu szwedzkiego dowodził wojskami szwedzkimi w Prusach Książęcych. Za zasługi wojenne otrzymał tytuł hrabiego, a jego potomkowie stali się jednym z najbogatszych rodów arystokratycznych Szwecji.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

in universo (łac.) — w całym świecie, w ogóle.

Chrystusów (daw.) — dziś popr. forma M. lp n.m. przymiotnika: Chrystusowy.

któren — dziś popr. który.

sufragium (łac. suffragium ) — głos w wyborach.

kontempt (z łac.) — obraza, pogarda, lekceważenie.

kompasja (z łac.) — współczucie.

siostrzan (daw.) — siostrzeniec.

konsyliarz (z łac.) — doradca.

beneficjum (z łac.) — tu: dobrodziejstwo.

klemencja (z łac.) — łagodność, pobłażanie.

z zamorskimi straszydły — dziś popr. forma N. lm: z zamorskimi straszydłami.

sekundować (z łac. secundo , secundare ) — pomagać, towarzyszyć; ochraniać, bronić.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.

partia — tu: oddział, grupa zbrojnych.

kurpieski — dziś popr.: kurpiowski.

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

zagrały trąbki wsiadanego przez munsztuk — dano stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

wolentarski — ochotniczy.

kulbaka — wysokie siodło.

antiquus (łac.) — dawny, starożytny; tu D. lm antiquorum : starożytnych.

imaginacja (z łac.) — wyobraźnia.

rebelizować (z łac.) — buntować się.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

Altea (…) porodziła głownię (mit. gr.) — Altea, królowa kalidońska, otrzymała we śnie proroctwo, według którego jej nowonarodzony syn, Meleager, miał żyć tak długo, póki nie spali się głownia, płonąca wówczas w domowym ognisku. Altea schowała więc głownię, ale kiedy po latach Meleager wdał się w spór z jej bratem, włożyła żagiew w ogień, powodując śmierć syna, po czym popełniła samobójstwo. Proroczy sen o urodzeniu płonącej głowni miała natomiast Hekabe, królowa Troi, w związku z czym swojego syna, Parysa-Aleksandra, kazała porzucić na pustkowiu. Wychowany przez pasterzy, Parys przyczynił się potem rzeczywiście do upadku Troi, porywając Helenę.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

lulka — fajka.

fryszt (daw., z niem.) — tu: rozejm, pokój.

stajanie — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

obuszek — broń o kształcie zaostrzonego młotka, o dziobie bardziej zagiętym, niż ostrze nadziaka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.

siła (daw.) — dużo, wiele.

Nec nuntius cladis (łac.) — nie pozostał świadek klęski.

trąbić przez munsztuk — dać stłumiony sygnał do odjazdu; munsztuk — kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.

zataczać i odprzodkowywać armaty — ustawiać działa na pozycjach i odtykać lufy, zaślepione na czas transportu.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.