Henryk Sienkiewicz - Potop, tom trzeci

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

koleśno — kolasami, karetami.

wniosła za nim instancję — wstawiła się za nim.

Ludwika Maria Gonzaga de Nevers (1611–1667) — księżniczka mantuańska, królowa Polski, żona dwóch polskich królów: Władysława IV i Jana II Kazimierza.

kondycja — tu: pozycja społeczna.

stryj — Janusz (1612–1665) i Bogusław (1620–1669) byli braćmi stryjecznymi, tu słowo „stryj” podkreśla być może różnicę wieku i opiekuńczy stosunek Janusza do Bogusława.

zali (daw.) — czy, czyż.

moderacja (z łac.) — umiarkowanie, wstrzemięźliwość.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld : coroczna wypłata) — tu: najemnik (w innych przypadkach: urzędnik skorumpowany przez obce państwo).

zalterowan (z łac.) — wzburzony, zdenerwowany.

salwować (z łac.) — ratować.

Bóg Cię z dzieciątkiem salwował od Herodowej złości — modlitwa do Matki Boskiej, wspominająca wydarzenia związane z ucieczką Maryi i Józefa z nowo narodzonym Jezusem do Egiptu, opisane w Biblii; wybór właśnie maryjnej modlitwy jest znaczący, kiedy prześladowcą Oleńki okazuje się wyznawca kalwinizmu, negującego kult maryjny.

przezpieczność (daw.) — bezpieczeństwo.

kałamaszka — odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów.

Mea culpa, mea maxima culpa (łac.) — moja wina, moja bardzo wielka wina.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna .

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

infamis (łac.) — banita, człowiek pozbawiony honoru i wyjęty spod prawa.

pieńka — konopie.

intrata — zysk z posiadłości ziemskiej.

siła (daw.) — dużo, wiele.

regalista — rojalista, zwolennik króla.

supir (z fr. soupir ) — westchnienie.

delineo , delineare (łac.) — narysować.

jasyr — niewola tatarska.

oprymować (z łac.) — uciskać.

skrupuły (z łac.) — wyrzuty sumienia, wątpliwości.

konstelacje — układ gwiazd.

chasa — banda, zbrojny tłum.

alteracja (z łac.) — zdenerwowanie, wzburzenie.

Jowisz (mit. rzym.) — najwyższe bóstwo rzymskiego panteonu, odpowiednik gr. Zeusa; wiele mitów opowiada o jego miłosnych podbojach i licznym potomstwie.

malowany — tu: pozorny, udawany.

w Prusiech — dziś popr. forma Ms.: w Prusach.

rewokować (łac. revoco , revocare : odwoływać) — nawrócić się.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

crescite et multiplicamini (łac.) — rośnijcie i rozmnażajcie się.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie; tu: nagroda, zadośćuczynienie.

intercyza — umowa przedślubna.

mea culpa (łac.) — moja wina.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie; tu: nagroda, zadośćuczynienie.

kondycja (z łac.) — warunek.

respons (z łac.) — odpowiedź.

odzyszczesz — dziś popr. forma 2.os. lp cz.przysz.: odzyskasz.

Leander i Hero (mit. gr.) — mityczni kochankowie. Hero była kapłanką Afrodyty w Sestos nad Hellespontem (dziś Dardanele, cieśnina u zach. wybrzeży Turcji, łącząca Morze Egejskie z Morzem Marmara), a Leander każdej nocy przepływał do niej z drugiego brzegu cieśniny, prowadzony światłem lampki w oknie ukochanej. Pewnej nocy wiatr zgasił lampkę i Leander utonął, a Hero popełniła samobójstwo, rzucając się z wieży do morza.

sklep — piwnica, lochy.

cum omnibus titulis (łac.) — ze wszystkimi tytułami.

zali (daw.) — czy, czyż.

primo voto (łac.) — w pierwszym małżeństwie.

błaźnica (daw., reg.) — pieszczotliwie: młódka, panienka.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

inwidia (z łac.) — zazdrość, zawiść.

admiracja (z łac.) — podziw, uwielbienie.

hic mulier (łac.: ten kobieta) — mężna, wojownicza kobieta, herod-baba.

de domo (łac.) — z domu.

abominacja (z łac.) — wstręt, odraza, obrzydzenie.

Mazarin, Jules (1602–1661) — własc. Giulio Raimondo Mazzarini, Włoch, francuski kardynał, pierwszy minister i reformator Francji, którą faktycznie rządził w zastępstwie małoletniego Ludwika XIV.

odium (łac.) — nienawiść, niechęć.

nec Hercules contra plures (łac.) — nawet Herkules na nic przeciw wielu.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

cursus (łac.) — przebieg.

pacta conventa (łac.: uzgodnione warunki) — umowa podpisywana podczas sejmu koronacyjnego przez każdego króla wybranego poprzez wolną elekcję, począwszy od 1573 r. Pacta conventa wraz z tzw. artykułami henrykowskimi uzależniały ściśle władzę królewską od woli szlachty, zapewniając jej wszystkie dotychczasowe przywileje; zobowiązując monarchę do regularnego zwoływania sejmów, ustanawiając u boku króla radę szesnastu senatorów-rezydentów, z którymi król miał uzgadniać wszelkie decyzje polityczne; uniemożliwiając przekształcenie monarchii elekcyjnej w dziedziczną, a wreszcie zezwalając na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa poprzez wywołanie rokoszu, gdyby król naruszał przywileje szlacheckie. Przy okazji dokument zapewniał również wolność wyznania.

consentior , consentire (łac.) — zgadzam się.

mamli (daw.) — czy mam.

Penelopa (mit. gr.) — opisana w Odysei żona Odyseusza, która czekała wiernie na męża przez 20 lat.

statysta (daw.) — polityk, mąż stanu, strateg (dziś: osoba występująca w filmie lub sztuce teatralnej w podrzędnej roli).

konfident (daw., z łac.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać (dziś: donosiciel).

formaliter (łac.) — formalnie, legalnie.

intercyza — umowa przedślubna.

wiano — posag.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

wojłok (z tur.) — filc, gruby materiał ze zbitej wełny; tu: miękkie kapcie.

rajfur — stręczyciel.

hippocentaur (z gr.) — centaur, w mit. gr. pół koń, pół człowiek; tu przydomek, oznaczający jeźdźców tak dobrych, jakby zrośniętych z wierzchowcem.

Chimera (mit. gr.) — potwór ziejący ogniem, z głową lwa, ciałem kozy i ogonem węża.

impedimentum (łac.) — przeszkoda, kłopot.

któren — dziś popr. który.

podrwić głową — źle coś obmyślić.

papista — katolik, zwolennik papieża.

semen — Kozak.

ze Szwedy — dziś popr. forma N. lm: ze Szwedami.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.