Henryk Sienkiewicz - Potop, tom trzeci

siła (daw.) — dużo, wiele.

akomodować (z łac.: przystosować) — tu: przypodobać się, dogadzać.

intrata — dochód z dóbr ziemskich, pożytek.

eks-kardynał w koronie — król Jan Kazimierz, po dwóch latach nowicjatu w zakonie jezuitów, mimo braku święceń kapłańskich w 1646 r. został mianowany przez papieża kardynałem. Zrezygnował z tej godności, kiedy został królem i poślubił wdowę po bracie, królową Marię Ludwikę Gonzagę.

Dalila nie obcięła włosów Samsonowi — Samson (XII w. p.n.e.), opisany w Biblii bohater izraelski, walczący z Filistynami, został obdarzony przez Boga niezwykła siłą, zaklętą w jego długich włosach. Jego kochanka Dalila, przekupiona przez wrogów, ostrzygła go i bezsilnego wydała Filistynom. Po długiej niewoli Samson, odzyskawszy część siły, zdołał zburzyć filary w budynku, w którym był więziony, grzebiąc pod gruzami siebie i wielu wrogów.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld : coroczna wypłata) — oficer lub urzędnik opłacany przez obce państwo (lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją).

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.

ciwun (reg.) — urzędnik, zarządca.

Concordia res parvae crescunt, discordia maximae dilabuntur (łac.) — W zgodzie małe rzeczy wzrastają, w niezgodzie nawet największe upadają; cytat z pism rzymskiego historyka Salustiusza (86–34 p.n.e.).

fatum (łac.) — los, zrządzenie losu, przeznaczenie; tu M. lm fata : losy.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

wyekskuzować (z łac. excuso , excusare ) — wytłumaczyć, usprawiedliwić.

skrypt — skrypt dłużny, dokument wystawiony przez dłużnika, zawierający potwierdzenie zaciągniętego długu i zobowiązanie do jego zwrotu.

konfident (z łac., daw.) — tu: zaufany przyjaciel, ktoś, na kim można polegać, powiernik (dziś: donosiciel).

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld : coroczna wypłata) — oficer lub urzędnik opłacany przez obce państwo (lub korumpowany przez kogoś innego stałą pensją); tu: żołnierz bez honoru, służący tylko dla pieniędzy.

ad rebelionem (z łac.) — do rebelii.

excitare (łac.) — podżegać, podniecać.

praesidium (łac.) — ochrona, straż, zbrojna załoga.

sub poena (łac.) — pod karą.

cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.

bezczestny — pozbawiony czci, niehonorowy.

exemplum (łac.) — przykład.

taki (reg.) — przecież, jednak.

zniesion — tu: zwyciężony, pobity.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

panna respektowa — kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców.

patoka — płynny miód.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

książę Jeremi — Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651), książę, dowódca wojsk polskich w walkach z Kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).

siła (daw.) — dużo, wiele.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

suponować (z łac.) — przypuszczać.

tenuta (z wł.) — czynsz dzierżawny.

konfidencja (z łac.) — zażyłość, zaufanie.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

buzdygan (z tur.) — rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.

siła (daw.) — dużo, wiele.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

korek — obcas.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zawstydzenie.

wiwenda (z łac.) — prowiant, żywność.

zachwycić — tu: przejąć, zdobyć.

alteracja (z łac.) — zmiana nastroju, zdenerwowanie, wzburzenie.

iść komunikiem (daw.) — jechać konno, wierzchem, bez wozów i piechoty; komunik (daw.) — jeździec, kawalerzysta.

jubka — spódnica.

wyloty — szerokie, rozcięte rękawy kontusza.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

ekspediować (z łac.) — wyprawiać, wysyłać.

koncerz — długi na 150-180 cm, ciężki miecz.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

jurgieltnik (z niem. Jahrgeld : coroczna wypłata) — obcy, najemny oficer lub urzędnik; tu: żołnierz, służący dla pieniędzy.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

przezwać się — tu: zmienić nazwisko.

ma foi (fr.) — słowo daję, dalibóg, doprawdy.

dowcip (daw.) — rozum, inteligencja.

łoński (gw.) — ubiegłoroczny; tu: tegoroczny.

lafa (daw.) — płaca, żołd.

politycznie (z łac.) — uprzejmie, w sposób cywilizowany; tu: z zachowaniem pozorów.

skrypt — skrypt dłużny, dokument wystawiony przez dłużnika, zawierający potwierdzenie zaciągniętego długu i zobowiązanie do jego zwrotu.

febris (łac.) — dreszcze, gorączka.

koligat (z łac. colligatus : związany) — krewny, powinowaty.

estyma (z łac.) — szacunek, poważanie.

grasant (z łac.) — rabuś, zbój.

infestować (z łac.) — niepokoić.

wywindykowanie (z łac. vindico , vindicare : dochodzić własności, mścić się) — odzyskanie własności.

komput — ustalana przez sejm liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w.

cekhauz (z niem.) — arsenał, zbrojownia.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

rzemiosły — dziś popr. forma N. lm: rzemiosłami.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

pacjencja (z łac.) — cierpliwość.

pro patria et libertate (łac.) — za ojczyznę i wolność.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

amor patriae (łac.) — miłość ojczyzny.

Daniel — jeden z proroków Starego Testamentu , bohater Księgi Daniela , wysoko urodzony Izraelita, pozostawał w niewoli babilońskiej na dworze Nabuchodonozora II i Baltazara, a następnie na dworze perskim. Na skutek intryg wtrącony do jaskini lwów, gdzie przeżył dzięki modlitwie i boskiej pomocy.

konserwować (z łac.) — tu: zachować przy życiu, ocalić.

Te Deum (łac.) — własc. Te Deum laudamus : Ciebie Boga wysławiamy; hymn kościelny, śpiewany przy szczególnie uroczystych okazjach.

sak — sieć na ryby, tu: pułapka.

zali (daw.) — czy, czyż.

Łubnie — miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, przed 1549 r. rezydencja książąt Wiśniowieckich, w 1655 r. znajdowało się na terytorium zajętym przez Kozaków.