Henryk Sienkiewicz - Potop, tom trzeci

Kiejdany (lit. Kėdainiai ) — miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna.

Rosienie (lit. Raseiniai ) — miasto w środkowej części Litwy, położone ok. 80 km na płn. zach. od Kowna.

podjezdek — koń mniej wart, słaby a. młody.

kołpaczek — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Poniewież (lit. Panevėžys ) — miasto w środkowej części Litwy nad rzeką Niewiażą, ok. 100 km na płn. od Kowna.

zachwycić — tu: schwytać.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

ująć w kluby (daw.) — wziąć w ryzy, zdyscyplinować.

zali (daw.) — czy, czyż.

słowy — dziś popr. forma N. lm: słowami.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

podjezdek — koń mniej wart, słaby a. młody.

Bellona (mit. rzym.) — bogini wojny; synowie Bellony — wojownicy.

hostis, hostis (łac.) — wróg, obcy; tu M. lm hostes : wrogowie.

tentować (z łac.) — próbować, usiłować.

ordynek (z niem. Ordnung ) — porządek, szyk, szereg.

krzywuła — flet.

oddziele — dziś popr. forma Ms. lp: oddziale.

kłonica — element wozu, drąg drewniany mocujący drabiny (burty wozu).

zaliby (daw.) — czyżby.

spostponować (z łac.) — obrazić, zlekceważyć.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

grubian — grubianin, człowiek nieuprzejmy.

samopięt — sam z czterema towarzyszami.

rajtar — średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną.

effendi (z tur.) — pan, władca.

kulbaka — wysokie siodło.

tołub (daw.) — korzuch, futro.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

chorągiew petyhorska — oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

siła (daw.) — dużo, wiele.

banit — dziś popr. forma M. lp: banita.

dzianet (daw.; z wł. giannetto : koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Jerzy II Rakoczy (1621–1660) — książę Siedmiogrodu, krainy położonej w centralnej części dzisiejszej Rumunii. Wyznawca protestantyzmu i sprzymierzeniec Szwedów (w 1657 r.).

Wołosza a. Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

ordynans (z łac.) — rozkaz.

WMść — wasza miłość.

periculum in mora (łac.) — niebezpiecznie zwlekać, nie ma chwili do stracenia.

eliberować się (z łac.) — uwolnić się.

dufać (daw.) — ufać, mieć nadzieję.

pod męką Pańską — tu: pod krzyżem.

Hiperboreje (z gr.) — mieszkańcy północy; tu omowne określenie Rosjan, o wojnie z którymi w 1886 r. Sienkiewicz nie mógł pisać otwarcie ze względu na cenzurę carską.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

Siedmiogrodzianie — mieszkańcy Siedmiogrodu, krainy znajdującej się w centralnej części dzisiejszej Rumunii. Księstwo to pozostawało w XVI i XVII w. zależne od Imperium Osmańskiego, potem podporządkowane Austrii i Węgrom. Z Siedmiogrodu pochodził król Polski Stefan Batory (1533–1586).

Wołosza a. Wołoszczyzna — państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.

Jerzy II Rakoczy (1621–1660) — książę Siedmiogrodu, krainy położonej w centralnej części dzisiejszej Rumunii. Wyznawca protestantyzmu i sprzymierzeniec Szwedów (w 1657 r.).

Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) — marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu.

zgliszczów — dziś popr. forma D. lm: zgliszcz a. zgliszczy.

podlot — nastolatek, człowiek dorastający.

okolica — zaścianek, wieś drobnoszlachecka.

konwent — klasztor, zgromadzenie zakonne.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

substancja (z łac.) — majątek, dobra materialne.

z Panem Jezusem — tj. z sakramentem.

zali (daw.) — czy, czyż.

żywie — dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: żyje.

jaśnie — dziś popr.: jasno.

skarbniczek (daw.) — prosty, dwukołowy wózek konny z drewnianym daszkiem, używany najczęściej do wożenia bagażu; tu: wóz, pojazd konny.

kolatorska ławka — najlepsze miejsca w kościele przed ołtarzem, w których miał prawo zasiadać kolator, czyli fundator lub bogaty dobroczyńca kościoła.

personat (z łac.) — osobistość, ważna osoba.

posesjonat (z łac.) — bogaty szlachcic, posiadacz ziemski.

Dominus vobiscum (łac.) — Pan z wami.

cyborium (z łac.) — naczynie na komunikanty a. tabernakulum.

odwrócił się… ku tłumom — przed Soborem Watykańskim II (1962–1965) ksiądz odprawiał mszę zwrócony w kierunku krzyża i tabernakulum, plecami do wiernych.

etc. — skrót łac. et caetera : i tak dalej; tu oznacza to pominięcie dalszych tytułów króla polskiego.

cuiusvis dignitatis et praeeminentiae (łac.) — jakiegokolwiek rodzaju godność i wyróżnienie.

gravamina (łac.) — przewinienia, występki.

coram (łac.) — wobec.

stalle — zdobione ławki w prezbiterium, blisko ołtarza, przeznaczone głównie dla duchownych.

lubo (daw.) — chociaż, mimo że.

inkursja (z łac.) — najazd, napad.

salutis Reipublicae (łac.) — ratowania Rzeczypospolitej.

samoczwart (daw.) — sam z trzema towarzyszami.

wsiów — dziś popr. forma D. lm: wsi.

incola (łac.) — mieszkaniec; tu M. lm incolae : mieszkańcy.

promulgować (z łac. promulgo, promulgare : wyjawiać, obwieszczać) — ogłosić.

vaco , vacare (łac.) — brakować, być pustym; tu 3.os. lp cz.ter. vacat : jest nieobsadzone, pozostaje wolne.

iustitia, fundamentum regnorum (łac.) — sprawiedliwość, fundament władzy.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

wasąg — wóz z burtami plecionymi z wikliny.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

huf — hufiec, oddział.

Łazarz — postać biblijna, przyjaciel Jezusa Chrystusa, który go wyprowadził z grobu i przywrócił do życia.

vivo , vivere (łac.) — żyć; tu 3.os. lm tr.rozkaz. vivant : niech żyją.

siła (daw.) — dużo, wiele.

zostawujem — dziś popr. forma 1.os. lm cz.ter.: zostawiamy.

viribus unitis (łac.) — wspólnymi siłami.

auxilium (z łac.) — pomoc.

Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) — rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667), o której Sienkiewicz nie mógł w 1884 r. pisać wprost ze względu na cenzurę carską; kariera Chowańskiego zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna .