Henryk Sienkiewicz - Potop, tom trzeci

któren — dziś popr. który.

książę Kazimierz Michał — Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

kapuza (z łac. caput : głowa) — futrzana czapka-uszanka a. kaptur.

tołub (daw.) — futro, kożuch.

sajdak — sahajdak, futerał z łukiem i kołczan ze strzałami.

derkacz — ptak średniej wielkości z rodziny chruścielowatych, o charakterystycznym głosie, w Polsce dość rzadko spotykany, bardzo płochliwy.

czambulik , własc. czambuł (z tur. czapuł : zagon) — oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych lub zagarnięcia łupów i jasyru.

język — tu: informator, żołnierz nieprzyjacielski, wzięty do niewoli w celu przesłuchania i zasięgnięcia informacji o wojskach wroga, ich liczebności, rozmieszczeniu i zamiarach.

pułkownik petyhorski — dowódca petyhorców, średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim.

serenissimus rex Sueciae (łac.) — najjaśniejszy król Szwecji.

prezerwatywa (z łac. praeservare : zachowywać, zabezpieczać) — tu: środek zapobiegawczy, lek uśmierzający a. wzmacniający.

krotofila a. krotochwila (starop.) — żart.

zali (daw.) — czy, czyż.

fraucymer (z niem. Frauenzimmer : komnata kobiet, pokój dla dam) — damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.

arkan — bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.

czambuł — oddział tatarski.

orda — tu: wojsko tatarskie.

insult (z łac.) — zniewaga.

suszyć — pościć.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

dzianet (daw.; z wł. giannetto : koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

kierz (daw.) — krzew, krzak.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

perspektywa (daw.) — luneta.

krętanina (daw.) — krzątanina, gorączkowy ruch, zamieszanie.

Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680) — książę, krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią.

z Tatary — dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.

komunik (daw.) — jazda, kawaleria.

kulbaka — wysokie siodło.

buńczuk — symbol władzy wojskowej, drzewce, ozdobione końskim włosiem.

krzywuła — wygięty flet, popularny w muzyce renesansowej, a dziś używany w folkowej.

litaury — wielkie bębny wojskowe, kotły.

feuer (niem.) — ognia!, pal!

gonny — wysoki i prosty, strzelisty (o drzewach).

kulbaka — wysokie siodło.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

szczerk — piasek gliniasty, teren podmokły.

perspektywa (daw.) — luneta.

Gott mit uns (niem.) — Bóg z nami.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

wolentarski — ochotniczy.

wesprzeć — tu: stawić czoła, zaatakować.

Gott erbarme Dich meiner (niem.) — Boże, zmiłuj się nade mną.

kołpak — wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.

Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680) — książę, krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią

kontent (z łac.) — zadowolony.

Gott (niem.) — Boże.

nohajec a. nogajec — tu: Tatar; członek Ordy Nogajskiej, która w XIII w. odłączyła się od Złotej Ordy na Kaukazie i przewędrowała na tereny dzisiejszej płd. Ukrainy. Nazwa pochodzi od mongolskiego wodza Nogaja (zm. 1299), wnuka Czyngis Chana i zięcia cesarza bizantyjskiego. Potomkowie tej ordy, Nogajowie, żyją dziś na Kaukazie.

staja — daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m.

bachmat — koń rasy tatarskiej, niewielki, ale silny i wytrzymały, odporny na trudne warunki klimatyczne, szybki i zwinny.

misiurka — hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).

parrycyda (łac. parricida ) — ojcobójca; wróg ojczyzny, zdrajca.

lubo (daw.) — chociaż.

Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680) — książę, krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią

victor (łac.) — zwycięzca.

potrzeba (daw.) — tu: bitwa.

vivo, vivere (łac.) — żyć; tu 3.os. lp tr.rozkaz. vivat : niech żyje.

Crescat! floreat! (łac.) — niech wzrasta i kwitnie.

zajrzeć a. zaźrzeć (daw.) — zazdrościć.

książę krajczy — Michał Kazimierz Radziwiłł herbu Trąby (1635–1680), krajczy litewski, później otrzymał także tytuły podczaszego litewskiego, kasztelana i wojewody wileńskiego oraz hetmana polnego litewskiego; szwagier Jana Sobieskiego, gorliwy katolik, interesował się nauką, a szczególnie alchemią

zali (daw.) — czy, czyż.

hiperborejski (z gr.) — północny; tu: zawoalowane określenie Rosjan, o wojnie z którymi Sienkiewicz, publikując Potop w 1886 r. w zaborze rosyjskim, nie mógł pisać wprost ze względu na cenzurę carską.

klient (daw., z łac.) — uboższy szlachcic, zależny od bogatszego, głosujący na sejmikach zgodnie z wolą magnata i walczący pod jego komendą.

Chrystusów (daw.) — Chrystusowy.

żywić — tu: pozostawiać przy życiu, darować życie.

kańczug — bicz z plecionego rzemienia osadzonego na krótkim kiju.

erygować (z łac.) — wznieść, wybudować.

mea culpa! mea maxima culpa! (łac.) — moja wina, moja bardzo wielka wina.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.

wolentarz — ochotnik, żołnierz nie otrzymujący żołdu, walczący w imię swoich przekonań lub dla łupów wojennych.

Żmudź — płn.-zach. część Litwy.

rugować (z niem.) — wygnać.

siła (daw.) — dużo, wiele.

prezydium (z łac. praesidium ) — straż, zbrojna załoga.

sub Iove (łac.: pod Jowiszem) — pod gołym niebem.

czasiech — dziś popr. forma Ms. lm: czasach.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

Krakinów (lit. Krekenava ) — miasteczko w środkowej części Litwy, położone ok. 70 km na płn. od Kowna.