Henryk Sienkiewicz - Pan Wołodyjowski

czajka — szybka i zwrotna łódź kozacka.

komputowe wojsko — stałe wojsko zaciężne w XVIIw.

handżar (z arab.) — rodzaj sztyletu.

jatagan (z tur.) — broń sieczna o wygiętej głowni.

kiścień — broń w postaci drewnianego trzonka z przyczepionym na rzemieniu ołowiem.

rohatyna (z ukr.) — włócznia zakończona hakiem.

samopał — ręczna broń palna, rodzaj rusznicy.

rapeć — rzemień lub taśma podtrzymująca szablę.

olstro (z niem.) — skórzany futerał na pistolety przy siodle.

cisawy — czerwonobrunatna maść konia.

chmyz (przestarz., pot.) — smarkacz.

sagacitas narium (łac.) — wyczuwanie węchem.

wraży — dziś: wrogi.

flegmatyk (z gr.) — człowiek powolny, spokojny.

dać (…) folgę — pozwolić sobie.

kulbaka (z wł.) — siodło, dawniej drewniane, używane przez Tatarów.

hurma (przestarz.) — tłum, gromada.

komysz (przestarz.) — podmokłe zarośla.

personaliter (łac.) — osobiście.

nie móc przenieść czego na sobie (przestarz.) — nie móc czego znieść.

obiecnij — obiecaj.

ponoś — ponoć, podobno.

etc. (łac.) — i tak dalej (skrót od et cetera ).

szczegółowie — szczegółowo

komitywa (z łac.) — zażyłość, poufałość.

amicyja (z łac.) — przyjaźń.

chmyz (z ukr.) — mały, niepozorny okaz zwierzęcia, zwł.: mały, niepozorny koń; przen. lekceważąco o małym, niepozornym człowieku; malec, smarkacz.

justycja (z łac.) — sprawiedliwość.

juramenty (z łac.) — prawa, zasady.

glejt — zezwolenie na przejazd.

dwudziestu piąciu — dwudziestu pięciu.

muc — lichy koń.

klemencja (z łac.) — lament.

pro memoria (łac.) — dosł. ku pamięci; tu przen. kara.

audiatur et altera pars ! (łac.) — wysłuchaj też drugiej strony; zasada z prawa rzymskiego.

puha — rodzaj bicza.

kontempt (z łac.) — pogarda.

junak — zuch, śmiałek.

jagody (daw.) — policzki.

lamus (z niem.) — budynek, potem pomieszczenie, do przechowywania cennych przedmiotów.

obuch — rodzaj broni, tu zdrob.: obuszek.

kusztyk — rodzaj kielicha; tu zdrob.: kusztyczek.

półkwaterek (daw.) — naczynie o pojemności 1/8l.

jagły — kasza jaglana.

Kasandra (mit. gr.) — córka Priama, króla Troi, przepowiedziała klęskę Troi; przen. zwiastunka nieszczęścia.

comparatio (łac.) — porównanie.

congressus (łac.) — spotkanie.

kondycja (z łac.) — tu: warunek.

absolutum dominium (łac.) — władza absolutna.

bojarzyn putny — chłop zatrudniony przez możnego pana jako goniec lub poborca podatkowy.

Ja toho skazaty ne umiju (rus.) — ja tego powiedzieć nie umiem.

baskak — urzędnik podatkowy.

rugować (z niem.) — wysiedlać.

buńczuk — azjatycki znak wojskowy; ogon konia owinięty plecionką na drzewcu.

korab — rodzaj okrętu.

podwika — kobieta; od chusty, potem pasa pod brodą, noszonego przez kobiety.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

padyszach — tytuł władców tureckich.

czaban (z tur.) — pasterz owiec.

pytki (daw.) — śledztwo, przesłuchanie.

obces (daw.) — natarczywość, gwałtowność.

osełedec (ukr.) — fryzura kozacka, warkoczyk na czubku ogolonej głowy.

kosz (hist.) — tatarski lub kozacki obóz; oddział wojska.

kawon — arbuz.

rab (przestarz.) — sługa, niewolnik.

kęsim (z tur.) — ucięcie głowy.

luty (daw.) — srogi.

okiść — ciężki śnieg na gałęziach drzew.

rubieże — granice, kresy.

paszalik — jednostka administracyjna w Turcji.

nawet-em nie wstępował (przestarz.) — nawet żem nie wstępował; nawet nie wstępowałem.

certum quantum (łac.) — pewna liczba.

Godfryd de Bouillon — jeden z przywódców I wyprawy krzyżowej, w 1099 r. zdobył Jerozolimę.

mea culpa, mea maxima culpa (łac.) — moja wina, moja bardzo wielka wina.

pretor (z łac.) — wyższy urzędnik.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

kontent (z łac.) — zadowolony.

jucha — tu: drań, szelma.

incomparabilis (łac.) — niezrównany.

oskoma (przestarz.) — apetyt, chęć.

gładysz (przestarz.) — człowiek urodziwy, układny.

szczuka (daw.) — szczupak.

kleń — ryba z rodziny karpiowatych.

nequam (łac.) — nicpoń, ladaco.

leciech — dziś: latach.

gorzeć (daw.) — płonąć, tu: jaśnieć.

dyg — ukłon.

hurysa (z arab.) — wiecznie młoda dziewica, jedna z wielu, czekających wiernych w raju muzułmańskim.

Apud Polonos nunquam sine clamore et strepitu gaudia fiunt (łac.) — u Polaków radość nie może obyć się bez krzyku i wrzawy.

wywczas (daw.) — odpoczynek.

Exorciso te ! (łac.) — zaklinam cię!; por. egzorcyzm.

mores (przestarz.) — posłuszeństwo, rygor.

sandał — tu: drewno sandałowe.

ekstraordynaryjny (z łac., daw.) — nadzwyczajny.

leo, qui querit quem devoret (łac.) — lew szukający kogo by pożarł; parafraza biblijnych słów o diable (1P 5:8).

konsens (z łac.) — zgoda.

przygarstka (daw.) — dziś: garstka.

mięsopust — ostatki, trzy ostatnie dni karnawału przed Wielkim Postem.

spero (łac. forma 1. os. lp) — mam nadzieję.

wolej (daw.) — lepiej, trzeba.

zapoznany — nieznany, zapomniany.

zdeb — ostronos; ssak z rodziny szopów.

ściah (rus.) — flaga, sztandar.

miesiąc czasu — błąd logiczny: na miesiące nie liczy się niczego innego poza czasem.

kańczug — bicz, bat.

tirannus (łac.) — tyran.

śluzy (przestarz.) — ślozy; łzy.

delja — suknia żołnierska wkładana na zbroję.

par — opar, para.

driakiew — maść.

sekwestr — konfiskata majątku.

komunik — szybki oddział jazdy.

spyża (przestarz.) — żywność, prowiant.

directe (fr.) — bezpośrednio.

Akerman — miasto na Ukrainie; dosł. z tur. biała twierdza.

Dobrudża — kraina między M. Czarnym a Dunajem.

raróg — ptak z rodziny sokołowatych.

Azjów (daw.) — forma archaiczna: Azjowy, należący do Azji.

obież — zasadzka.

terlica — drewniana podstawa siodła.

chutor — gospodarstwo, folwark.

rezun (z ukr.) — rzeźnik, przen. morderca.

równia — tu: równina.

rechtanie — odgłos wydawany przez świnie.

zdeb (przestarz.) — żbik.

desperować (z łac., przestarz.) — rozpaczać.

kościej (z ros.) — czarownik z folkloru ros., tu: kościotrup.

wolentariusz — wolontariusz.