Henryk Sienkiewicz - Pan Wołodyjowski

kulbaka — rodzaj siodła o wysokich łękach (elementach z przodu i tyłu siodła), co ułatwiało jeźdźcowi walkę szablą, chroniąc go przed utratą równowagi i upadkiem.

poszóstna kareta — kareta zaprzężona w sześć koni.

zdużać (starop.) — dać radę, potrafić.

konsyderacja (z łac.) — rozważanie, rozmyślanie, refleksja.

żem o wiktorii w polu zdesperował — że zwątpiłem o zwycięstwie w bitwie.

próżen — próżny, pozbawiony.

żołnierzów — dziś popr.: żołnierzy.

Mane, tekel, fares! — słowa, które według opowieści biblijnej z Ks. Daniela (5,25) wypisała tajemnicza ręka na ścianie pałacu w Babilonie podczas uczty króla Baltazara. Znaczenie napisu: „policzono, zważono, rozproszono” (w jęz. hebr., aramejskim a. chaldejskim) zostało odczytane jako przepowiednia upadku państwa, który miał stanowić karę za grzechy Babilonu.

bachmat — koń należący do rasy koni tatarskich, niewielkich, ale silnych i wytrzymałych, odpornych na trudne warunki klimatyczne, a przy tym szybkich i zwinnych.

oznajmując — dziś popr.: oznajmiając.

bławatnik — kupiec handlujący materiałami.

absolutum dominium (łac.) — władza absolutna; absolutyzm.

pacta właśc. pacta conventa (łac.: uzgodnione warunki) — umowa podpisywana podczas sejmu koronacyjnego przez każdego króla wybranego poprzez wolną elekcję, począwszy od 1573 r. Pacta conventa wraz z tzw. artykułami henrykowskimi uzależniały ściśle władzę królewską od woli szlachty, zapewniając jej wszystkie dotychczasowe przywileje; zobowiązując monarchę do regularnego zwoływania sejmów, ustanawiając u boku króla radę szesnastu senatorów-rezydentów, z którymi król miał uzgadniać wszelkie decyzje polityczne; uniemożliwiając przekształcenie monarchii elekcyjnej w dziedziczną, a wreszcie zezwalając na wypowiedzenie królowi posłuszeństwa poprzez wywołanie rokoszu, gdyby król naruszał przywileje szlacheckie. Przy okazji dokument zapewniał również wolność wyznania.

unanimitate — jednogłośnie.

krwie (starop. forma D. i Msc. lp) — krwi.

basałyk (daw.) — żart. małe, niesforne dziecko; urwis.

kopa — sześćdziesiąt; pięć tuzinów.

amicycja (z łac.) — przyjaźń.

signum (łac.; tu forma M. lm: signa ) — znak.

dowcip — tu: inteligencja.

zalterować się — zmieszać się, zmartwić, zdenerwować.

directe (łac.) — wprost.

postponować — okazywać brak szacunku, lekceważyć.

vulnerum (łac.; tu forma B. lm: vulnera ) — rana.

barbarus (łac.) — barbarzyńca, człowiek nieokrzesany, niecywilizowany.

dokonywa — dziś popr.: dokonuje.

stancja (daw.) — sypialnia, pokój gościa.

jeśli mój siostrzyński afekt nicpotem — jeśli moje siostrzane uczucia na nic się nie przydadzą.

jagody (przestarz.) — policzki, twarz.

po razu — dziś: po razie.

konfidencja — tu: zwierzenie.

kontentacja (z łac.) — zadowolenie.

deklaracja — tu: oświadczyny

czambuł (z tur.) — oddział wojsk tatarskich.

ursus (łac.) — niedźwiedź.

ekstraordynaryjny (z łac.) — nadzwyczajny.

oracja — przemowa.

konfidencja — tu: poufałość.

abominacja (z łac.) — wstręt.

nowember (z łac.) — listopad.

december (z łac.)— grudzień.

rezolut — człowiek rezolutny, tj. pewny siebie, bystry, zaradny, mający łatwość wypowiedzi, błyskotliwy intelektualnie; por. łac. resolutio rozwiązanie.

gładysz — człowiek układny i urodziwy (gładki).

rozamorowany — rozkochany; por.: amor.

desiderat (łac. forma 3. os. lp. cz. ter.) — pożąda, pragnie, oczekuje.

ziarnko owe — dzis popr.: ziarnko owo.

cekhauz (przestarz., z niem. das Zeughaus : zbrojownia) — arsenał.

instancja (daw.) — wstawienie się za kimś.

odliga — odwilż.

substancja (z łac.) — rzecz, przedmiot, obiekt materialny; tu: spadek.

periculosus (łac.) — niebezpieczny.

vacat (łac.; 3 os. lp. cz. ter.) — wolny.

praeparationes (łac.) — przygotowania.

suponować (z łac.) — przypuszczać, podsuwać komuś jakąś myśl, sugerować.

arcana — tajniki, sekretne sposoby, zasady.

Ja w tym, że te dwa wesela (…) będą — Ja tego dopilnuję, żeby te dwa wesela się odbyły.

pludry (przestarz.) — krótkie, szerokie spodnie.

veni, vidi, vici (łac.) — przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem.

auxilium (łac.) — pomoc.

atencja (z łac. attentio : uwaga; przestarz.) — poważanie, szacunek, względy.

stadło — małżeństwo.

snadnie (przestarz.) — łatwo.

niesnaski — sprzeczki, kłótnie.

trzos — woreczek na pieniądze.

pedogra — właść. podagra, choroba, zwana też dną moczanową.

samotrzeć (przestarz.) — w trzy osoby.

teatrum (łac.) — teatr.

królestwo — para królewska;

konfident (z łac.) — powiernik.

kompania — towarzystwo.

stalla (z łac.) — ozdobna ława w kościele.

mamli — forma z partykułą li; czyż mam.

podskryptum — właść. postscriptum (łac.), dopisek do listu.

dyferencja (z łac.) — różnica.

dworzec — tu: dwór, posiadłość.

personaliter (łac.) — osobiście.

solitudo (łac.) — samotność.

orda (hist., z tur.) — państwo, obóz lub wojsko tatarskie.

fortunnie — szczęśliwie; por. fortuna: los, szczęście.

czambuł (z ukr.) — tatarski oddział zbrojny.

signum (łac.) — znak.

permisja (z łac.) — pozwolenie.

szczwać (przestarz.) — szczuć.

nicpotem — tu: do niczego.

drop — ptak z rzędu żurawi.

fortissime (wł.) — coraz głośniej.

rekuza (przestarz., z łac.) — odmowa ręki starającemu się.

zapamiętywa (daw.) — dziś: zapamiętuje.

błam — zszyte skóry do podszycia płaszcza.

któren (daw.) — dziś: który.

siostrzeński — dziś popr. siostrzany.

afekt (z łac.) — emocja, przest. sympatia, miłość.

wstawać do dnia (daw.) — wstawać przed świtem.

pasować się (przestarz.) — walczyć.

spuścić — tu: zwierzyć.

kontent (przestarz., z łac.) — zadowolony.

eksperiencja (z łac.) — doświedczenie.

sedes (z łac. sedeo , sedere : siedzieć) — tu w znaczeniu ogólnym, bliskim łacińskiemu źródłu słowa: miejsce, na którym się siedzi.

gdzie (…) obrały — gdzie mają miejsce.

modestia (przestarz., z łac.) — skromność.

censura candidatorum (łac.) — kontrola, ocena kandydatów.

absolutum dominium (łac.) — władza absolutna.

opinio publica (łac.) — opinia publiczna.

sentencja (z łac.) — maksyma, sąd.