Henryk Sienkiewicz - Pan Wołodyjowski

Z pomniejszych zaś szalał najbardziej pan Ruszczyc porywając tak jeźdźców, jak wilk porywa wełniste barany stadem chodzące. Siła dokazał także pan Skrzetuski, koło którego synowie na kształt lwiąt rozżartych walczyli. Ze smutkiem i żałością rozmyślali potem ci rycerze, czego by w takim dniu nie dokazał szermierz nad szermierze, pan Wołodyjowski, gdyby nie to że od roku już w Bogu, w sławie i w ziemi spoczywał. Inni wszakże, którzy w jego szkole uczyli się walczyć, zebrali dość chwały dla niego i dla siebie na owym krwawym polu.

W tej wznowionej bitwie z dawnych chreptiowskich rycerzy, prócz pana Nowowiejskiego, dwóch poległo: pan Motowidło i groźny łucznik, pan Muszalski. Panu Motowidle kilka naraz kul pierś przeszyło, a on zwalił się jak dąb, który kresu dobiegł. Naoczni świadkowie mówili, iż poległ z rąk tych braci Kozaków, którzy pod wodzą Hohola przy Husseinie do ostatka przeciw matce i chrześcijaństwu walczyli. Pan Muszalski zaś — rzecz dziwna! — od strzały zginął, którą jakowyś Turczyn w ucieczce nań wypuścił. Gardło mu ona na wskroś przebiła w chwili właśnie, gdy po zupełnym już pogromie pogan sięgał ręką do sahajdaka chcąc jeszcze kilku niechybnych gońców śmierci za pierzchającymi wypuścić. Jego się dusza musiała z duszą Dydiuka połączyć, aby zawartą na galerze tureckiej przyjaźń węzłami wieczności utrwalić. Dawni kompanowie chreptiowscy odnaleźli po bitwie trzy ciała i rzewnymi je żegnali łzami, chociaż zazdrościli im tak sławnej śmierci. Pan Nowowiejski miał uśmiech na ustach i cichą pogodę w twarzy; pan Motowidło zdawał się spać spokojnie, a pan Muszalski oczy miał wzniesione w górę, jakby się modlił. Pochowano ich razem na tym sławnym chocimskim polu, pod skałą, na której na wieczną rzeczy pamięć kazano wyryć trzy ich nazwiska pod krzyżem.

Wódz całej armii tureckiej, Hussem-basza, ocalił się na szybkim natolskim koniu ucieczką, lecz po to tylko, by w Stambule sznurek jedwabny z rąk sułtana otrzymać. Ze świetnej armii tureckiej małe tylko watahy zdołały wynieść zdrowe głowy z pogromu. Ostatnie zastępy Husseinowej jazdy wojska Rzeczypospolitej podawały sobie w ręce w ten sposób, że hetman polny naganiał je wielkiemu, ten hetmanom litewskim, tamci znów polnemu, i tak szło koleją, póki nie wyginęli prawie wszyscy. Z janczarów nie ocalił się niemal nikt.Cały ogromny obóz spłynął krwią pomieszaną z deszczem i śniegiem, trupa zaś tyle leżało, że tylko mrozy, krucy i wilcy zapobiegli zarazie, jaka z ciał gnijących wstawać zwykła.Polskie wojska wpadły w tak wielki zapał bojowy, że jeszcze nie odsapnąwszy dobrze po bitwie, Chocim zdobyły. W samym obozie łupy wzięto niezmierne. Sto dwadzieścia dział, a z nimi trzysta chorągwi i znaków przesłał hetman wielki z owego pola, na którym po raz już drugi w ciągu wieku szabla polska święciła tryumf znamienity.

Sam pan Sobieski stanął w kapiącym od złota i bisiorów namiocie Husseina-baszy i z niego wieści o szczęśliwym zwycięstwie na wszystkie strony przez lotnych gońców rozsyłał. Za czym zebrały się jazda i piechota, wszystkie chorągwie polskie, litewskie i kozackie, całe wojsko stanęło w bojowej sprawie. Odprawiano dziękczynne nabożeństwo — i na tym samym majdanie, na którym jeszcze dnia wczorajszego muezinowie wykrzykiwali: „Lacha il Allach!” — brzmiała pieśń: Te Deum laudamus [577] Te Deum laudamus (łac.) — Ciebie, Boga, wysławiamy, wczesnochrześcijański hymn modlitewny. .

Hetman słuchał mszy i pieśni krzyżem leżąc, a gdy powstał, łzy radości ciekły mu po dostojnym obliczu. Na ów widok zastępy rycerstwa, nie otarte jeszcze z krwi, drżące jeszcze z wysilenia po bitwie, wydały po trzykroć gromki okrzyk:

— Vivat Joannes victor !!! [578] Vivat Joannes victor !!! (łac.) — niech żyje Jan zwycięzca!!!

A w dziesięć lat później, gdy majestat króla Jana III obalił w proch potęgę turecką pod Wiedniem, okrzyk ów powtarzano od mórz do mórz, od gór do gór, wszędy po świecie, gdzie tylko dzwony wołały wiernych na modlitwę…

Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie — dla pokrzepienia serc.

mitręga — strata, marnowanie czasu, utrudnienie.

księżna Jeremiowa Wiśniowiecka — postać hist., Gryzelda Konstancja, zd. Zamoyska, w 1639 r. poślubiła Jeremiego Wiśniowieckiego.

siła (przestarz.) — dużo.

sława jego imieniowi — dziś popr.: sława jego imienia.

gumno (przestarz.) — stodoła; klepisko, czyli plac w stodole z twardo ubitej ziemi; a. podwórze w gospodarstwie wraz z budynkami gospodarskimi.

letnik — tu: altana.

krotofilny a. krotochwilny (starop.) — żartobliwy, dowcipny.

umknąć — tu: odebrać.

zostawuję — dziś popr.: zostawiam.

śluzy a. ślozy (daw.) — łzy.

dolor (łac.) — smutek, nieszczęście.

gąsiorek (daw.) — dzban.

szwank (z niem.) — szkoda.

wyrostek (daw.) — kilkunastoletni chłopiec.

wiechy (daw.) — włosy.

erygować (z łac.) — ufundować.

Bellona (mit. rzym.) — bogini wojny.

wziąść — dziś popr.: wziąć.

konfuzja (z łac.) — zmieszanie, zakłopotanie.

zgliszczów — dziś popr.: zgliszczy.

zakarbować — tu: zapisać.

moję (forma B. lp) — dziś popr.: moją.

tentować — starać się, próbować.

pofortunić — poszczęścić; por. fortuna: los, szczęście.

udelektować (starop.) — ucieszyć.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

patientia (łac.) — cierpliwość.

non sufficit (łac.) — nie wystarczy.

perswadować — tłumaczyć, przekonywać.

do nozdrzech (forma D. lm)— dziś popr. do nozdrzy.

fatyga — trud, niewygoda.

siedmdziesiąty (przestarz. forma liczebnika) — dziś popr.: siedemdziesiąty.

ośmdziesiąty (przestarz. forma liczebnika) — dziś popr.: osiemdziesiąty.

machnąć kozła — fiknąć koziołka, zrobić przewrót do przodu.

eksperiencja — doświadczenie.

eo modo (łac.) — na swój sposób.

odbieżać (przestarz.) — odejść, opuścić.

duszny (przestarz.) — duchowy, dotyczący duszy.

periculum (łac.) — niebezpieczeństwo.

sub onere (łac.) — pod ciężarem.

desperacja (z łac.) — rozpacz.

pogasiwszy pożary — za panowania Jana Kazimierza II (1648–1668) na terenie Rzeczypospolitej wybuchło powstanie Chmielnickiego (1648–1649, 1651–1654), wojna polsko-rosyjska (1654–1667, przerwana w latach 1656–1660) oraz wojna polsko-szwedzka (1655–1660).

elekcja — sejm elekcyjny odbył się 19 czerwca 1669 r.

jechali (…) koleśno — jechali kolasami, czyli karetami.

personat (daw.) — osobistość.

sum (łac.) — jestem.

gloria et decus (łac.) — chwała i ozdoba; gloria : sława, chwała; decus : zaszczyt, ozdoba.

poły — połowy dolnej części ubrania rozpinającego się z przodu.

żupan — noszony przez szlachtę staropolski ozdobny strój męski, zapinany z tyłu na haftki lub guziki, ze stojącym kołnierzykiem i wąskimi rękawami.

gaudium (łac.) — radość, przyjemność; tu: ucztowanie.

baczyć — uważać.