Henryk Sienkiewicz - Pan Wołodyjowski

wasąg — czterokołowy odkryty powóz z bokami z plecionki wiklinowej.

sepet (starop.) — kufer a. skrzynia z szufladami; ozdobny mebel do przechowywania kosztowności.

przezpieczeństwo — bezpieczeństwo. W tekście zastosowano liczne archaizmy, używając jednak niekonsekwentnie różnych form, np. obok formy „przezpieczeństwo”, pojawia się „bezpieczność”, a także współcześnie obowiązująca forma.

rugi (daw.; z niem. Rüge : nagana, staroniem. rouge : oskarżenie) — procedura służąca kontrolowaniu ważności mandatów poselskich w sejmie.

skop (daw.) — kastrowany baran.

lubo (starop.) — chociaż.

indygenat (daw.) — przyznanie obcokrajowcowi obywatelstwa kraju, w którym przebywa.

ku Mokotowu — w stronę Mokotowa.

chwila separationis — chwila rozdzielenia, rozstania.

tumult (daw.; z łac. tumultus : zgiełk, rozruch) — zamieszki (często na tle wyznaniowym); zamieszanie, zamęt; tu forma zdr.: tumulcik.

sejm konwokacyjny — zwoływany w okresie bezkrólewia sejm poprzedzający wolną elekcję; ustalano na nim termin i miejsce elekcji, a także kandydatów, spośród których miano wybierać nowego władcę i pacta conventa mające obowiązywać króla. Pierwszy sejm konwokacyjny odbył się w 1573 r. po śmierci Zygmunta Augusta.

powołać do laski — w domyśle: marszałkowskiej; wybrać na urząd marszałka sejmu, przewodniczącego obradom.

jeniusz (przestarz.) — geniusz; wybitny umysł.

niewód — sieć służąca do połowu ryb, złożona z dwóch skrzydeł oraz stożkowatego worka po środku, zw. matnią; ryby napędza się do matni, przeciągając niewód za skrzydła wzdłuż akwenu.

stawać na wstręcie — stawać na drodze, przeszkadzać.

contra me (łac.) — przeciwko mnie.

vanitas (łac.) — marność; tu forma B lm: vanitates .

oponować się — przeciwstawiać się.

permisja (z łac.) — zgoda.

carissime frater (łac.) — najdroższy bracie.

furtian — odźwierny w klasztorze; zakonnik, którego zadaniem jest obsługiwanie furty klasztornej: pilnowanie kluczy do drzwi prowadzących do klasztoru, otwieranie i zamykanie ich, przyjmowanie gości itp.

podwikarz — kobieciarz; od starop. podwika: noszona przez kobiety biała płócienna chusta osłaniająca głowę i szyję a. młoda dziewczyna.

laudetur (łac.) — niech będzie pochwalony; formuła powitalna przyjęta w katolicyzmie.

memento mori (łac.) — pamiętaj o śmierci.

rezolucja (daw.) — postanowienie.

wokacja (z łac. vox , vocis : głos) — powołanie.

impedimenta (lm; łac. impedire : hamować) — przeszkody.

gallus (łac.) — kogut.

per amicitiam nostram (łac.) — ze względu na naszą przyjaźń.

repeto (łac.) — powtarzam.

vitare (łac.) — omijać, unikać.

prowiantować — karmić.

parol — słowo, słowo honoru.

vicit (łac.; 3 os. lp) — zwyciężył.

vivat (łac.) — niech żyje.

raróg — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych o charakterystycznym upierzeniu, białym z czarnymi plamkami.

kobuz — ptak drapieżny z rodziny sokołowatych; tzw. sokół leśny a. sokolik drzewiec.

vivat Joannes dux (łac.) — niech żyje wódz Jan.

bułany — określenie maści konia: płowy, jasnobrązowy z czarną grzywą i ogonem.

dzianet (daw.; z wł. giannetto : koń wyścigowy)— piękny rasowy koń paradny.

ptastwo — dziś popr.: ptactwo.

bandolet — rodzaj krótkiej strzelby używanej przez jazdę; pierwotnie: pas noszony przez prawe ramię, na którym jeźdźcy zawieszali strzelbę, ładunki do niej lub broń białą.

krócica — krótka broń palna, nabijana ładunkami od przodu, z zamkiem skałkowym lub kapiszonowym. Krócica mogła mieć dwie, trzy lub cztery lufy. Stosowana głównie do samoobrony, krócica zwana była niekiedy pistoletem podróżnym, jednak od pistoletu różniła się budową zamka.

karabon a. karaban — wieloosobowy pojazd konny stosowany do dalekich podróży.

podjezdek — młody, dopiero ujeżdżany koń.

prawić (daw.) — mówić.

samoczwart (starop.) — we cztery osoby (wraz z osobą mówiącą).

prosił jej (daw. składnia) — dziś popr.: prosił ją.

wraży (daw.) — obcy.

hajduczek — zdr. od hajduk: członek piechoty polsko-węgierskiej, formacji wojsk Rzeczypospolitej, zorganizowanej jeszcze w w XVI w. przez Stefana Batorego; hajducy stanowili gwardię przyboczną władców Polski i hetmanów Rzeczypospolitej, później potocznie nazywano tak piechurów również w nadwornych wojskach polskich magnatów.

Joannes Casimirus (łac.) — Jan Kazimierz.

comparationes (łac.) — porównania.

pawęż a. pawęża — tarcza drewniana, czworokątna, wysoka, sięgająca niekiedy od ziemi do ramion żołnierza; używana przez jazdę, a następnie również piechotę.

parantela (z łac. parens , parentis : rodzic płci męskiej lub żeńskiej, przodek) — pokrewieństwo, powinowactwo, zwł. ze znanym rodem; wyraz najczęściej używany w lm: parantele.

szturmak — tu: broń palna z rozszerzoną u wylotu lufą używana w XVII i XVIII w. w Europie.

hajdamak a. hajdamaka (daw.; z tur. hajdamak : napadać, grabić) — zawadiaka, hultaj, łobuz; Kozak; powstaniec kozacki, czyli uczestnik hajdamaczyzny, ruchu chłopskiego przeciw uciskowi szlachty polskiej na Ukrainie w XVIII w.

guldynka — rodzaj broni myśliwskiej, strzelba kulowa, gwintowana używana w XVII i XVIII w.

imainować a. imaginować (z łac. imaginare ) — wyobrażać sobie.

kułak — pięść; tu: cios pięścią.

ile że — jako że, ponieważ.

szermierzów — dziś popr.: szermierzy.

władnie — dziś popr.: włada.

eksperiencja (z łac.) — doświadczenie.

chycić (gw.) — chwycić.

jubka a. jupka — ubiór charakterystyczny zwł. dla XVII–XVIII w.; kobiece okrycie wierzchnie; kaftanik na ciepłej podszewce, często podszyty futrem, rozkloszowany na plecach, z rękawami do łokcia.

nie zlazę (reg.) — dziś popr.: nie zlezę.

prospekt — tu: widok.

złożyć ręce w małdrzyk — złożyć dłonie na krzyż, wnętrzem do siebie.

ul na wyroju — ul podczas rozdzielenia roju na dwie części, z których jedna ma opuścić ul wraz z młodą królową i założyć ul nowy; rozdzielaniu się roju pszczół towarzyszy wzmożone brzęczenie pszczół i szum.

konfidować — zwierzać się.

mars — surowy wyraz twarzy; od imienia boga wojny w mit. rzym., Marsa.

infima (daw.) — najniższa klasa w szkołach polskich.

kania — duży ptak drapieżny z rodziny jastrzębiowatych.

pardwa — średni ptak łowny z rodziny kurowatych.

ordyńcy — członkowie Ordy tatarskiej.

roście (starop. forma 3 os. lp) — rośnie.

barbarus (łac.) — barbarzyńca; przen.: człowiek nieokrzesany, niecywilizowany.

panis bene merentium (łac.) — dosł. chleb dobrze zasłużonych, przen. nagroda za dotychczasowe zasługi, owoce pracy.