Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom pierwszy

młaka — bagno.

klękajęcy — dziś popr.: klękając.

piekielny starosta — Lucyfer, przywódca wszystkich diabłów.

udać się (daw.) — (o osobie) spodobać się.

źrzały (daw.) — dojrzały.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

będem — dziś popr.: będę.

nie lza (daw.) — nie można.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

pewnikiem (daw.) — zapewne.

niedźwiedziowi w dole — istniała metoda polowania na niedźwiedzie przez zastawianie na nie pułapek w postaci dołów.

Tawań — wyspa na Dniestrze.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

dzierżyć — trzymać.

dać dęba — uciec.

ostrogi dostaniesz — sens: zostaniesz pasowany na rycerza.

wola Boża (daw.) — pożądanie.

przyzostać (daw.) — zostać przy nim.

jeno (daw.) — tylko.

Ostatnie Sakramenta — spowiedź, komunia święta (wiatyk) oraz namaszczenie chorych, przyjmowane łącznie w przypadku zagrożenia życia.

kwarta — dawna miara objętości, ok. 1 litra.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

olbor (daw.) — opłata za prawo eksploatacji kopalni kruszcu, wnoszona do skarbca królewskiego.

fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.

skórznie — skórzane buty z wysokimi cholewami.

szwargotać — mówić w niezrozumiałym i/lub nielubianym języku, zwł. po niemiecku.

pażerny — dziś popr.: pazerny.

bez (daw.) — przez.

żeleźce (daw.) — grot.

drzewiej (daw.) — dawniej.

gwarek (daw.) — górnik.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

fara, kościół farny — miejski kościół parafialny.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

Władysław II Opolczyk (Ruski, Naderspan) — (ok. 1330-1401) książę opolski, znakomity administrator, prowadzący politykę prowęgierską. W roku 1391 skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą, który pozbawił go lenn na terytorium Polski,

synowiec — syn brata.

odkazywać (z ros.) — odpowiadać.

somsiad — dziś popr.: sąsiad.

żeleźce (daw.) — grot.

raić (daw.) — zalecać.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

na księżej grudzi — nie żyje (dosł.: leży w ziemi koło kościoła).

zadzierzysty — charakterny.

jeno (daw.) — tylko.

roków (gw.) — lat.

ułomić (gw.) — złamać.

frasunek (daw.) — smutek.

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.

Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.

obces — tu: dążąc do bezpośredniego starcia.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

otrok (daw.) — chłopak.

siła (daw.) — wielu.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

cześnik (daw.) — dostojnik dworski, pierwotnie urzędnik dbający o zapas wina na dworze.

wielki kniaź — Witold Kiejstutowicz, zwany wielkim (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

kierz (daw.) — krzak.

ćma (daw.) — mrowie, tłum.

Tawań — wyspa na Dniestrze.

łęg — podmokła łąka.

jucha — krew; tu: określenie osoby krewkiej, tj. energicznej i skłonnej do gniewu.

niewód — sieć rybacka złożona ze stożkowatego worka i dwóch skrzydeł służących do zagarniania ryb.

osęka (daw.) — bosak.

rybitwa (daw.) — rybak.

strona (daw.) — okolica.

krzcił — dziś popr.: chrzcił.

nawidzieć (daw.) — lubić, kochać.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

paniątko — tu: dziecko.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

wielgi — dziś popr.: wielki.

grochowiny (daw.) — słoma z wymłóconego grochu.

to mi będzie po sercu — sens.: to będzie zgodne z tym, co czuję.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

ładzić (daw.) — porządkować.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

ninie (daw.) — teraz.

przesadzić (daw.) — przeskoczyć.

zadni — tylny.

brzechwa — tylna część strzały.

wrony — (o koniu) kary, czarny.

dyć (gw.) — przecież.

podjezdek — koń mniejszej wartości, słaby a. młody.

srokacz — srokaty koń, koń o umaszczeniu w cętki bądź w łaty.

pozwoleństwo (daw.) — pozwolenie.

czeladź (daw.) — służba.

lubo (daw.) — chociaż.

roków (gw.) — lat.

prawować się (daw.) — spierać się o coś.

zgrzebny — prosty, nieozdobny bądź utkany z grubego płótna.

łan — obszar ziemi przeznaczonej do uprawy, wydzierżawiony osadnikowi.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

do szczętu — dziś: doszczętnie, całkiem.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

niwy (daw.) — pola.

kmieć — bogaty chłop, posiadający własne gospodarstwo.

odsep — opłata w formie odsypanej mąki.

lech (daw.) — obszar ziemi uprawnej.

skwapliwie (daw.) — chętnie i szybko.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.