Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom pierwszy

bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

kanonik — w średniowieczu duchowny żyjący przy katedrze według reguł kanonicznych.

rajcy — tu: doradcy.

nie masz (daw.) — nie ma.

widomy (daw.) — widoczny.

Ludwik Węgierski — węg. Lajos I Nagy, Ludwik I Wielki (1326–1382), król Węgier w latach 1342–1382, król Polski w latach 1370–1382, ojciec Jadwigi.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

rajcować (daw.) — radzić.

wnosić z czegoś — wnioskować z czegoś.

leciech — dziś popr.: latach.

wotum — symboliczny dar wieszany na ołtarzu, na świętym obrazie bądź na posągu religijnym jako prośba o wstawiennictwo lub podziękowanie za nie.

krobia (daw.) — kosz.

cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.

bractwo — organizacja religijna, zrzeszająca ludzi o podobnych formach pobożności (np. bractwo różańcowe).

ustawiczny (daw.) — ciągły.

Akademia Krakowska — założona w 1364 w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego, odnowiona w 1400 w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, od 1817 funkcjonuje pod nazwą Uniwersytet Jagielloński.

statysta (daw.) — mąż stanu, polityk, strateg.

Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.

siedem nauk wyzwolonych — stanowiło program średniowiecznej edukacji uniwersyteckiej: gramatyka, dialektyka, retoryka, geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka.

krzepić się (daw.) — wzmacniać się.

przecz (daw.) — dlaczego.

kanonizacja — uznanie przez Kościół danej osoby za świętą.

Awinion — w latach 1378–1417 na skutek tarć politycznych wśród kardynałów oraz działań królów Francji wielokrotnie wybierano dwóch, a nawet trzech papieży jednocześnie. Obóz związany z Francją stworzył drugą siedzibę papieską w mieście Avingon. Obecnie papieże awiniońscy uznawani są za antypapieży (osoby nieprawnie sprawujące ten urząd), a okres ten określany jest mianem ”wielkiej schizmy zachodniej”.

wzmóc się (daw.) — wzmocnić się, urosnąć w siły.

Burgundia — region w centralnej Francji.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

rakuski (daw.) — austriacki.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

przedkładać (daw.) — wyjaśniać, tłumaczyć.

wedle (daw.) — według.

kajać się (daw.) — przyznawać się do winy i jej żałować.

pacholę (daw.) — dziecko.

nie stało (daw.) — zabrakło.

niedziela (daw.) — tydzień.

stróża (daw.) — straż.

spyża (daw.) — pożywienie.

tapczana — dziś popr.: tapczanu.

niedziela (daw.) — tydzień.

do cna (daw.) — całkiem, zupełnie.

zgonić (daw.) — dogonić.

plwać — dziś: pluć.

piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.

ninie (daw.) — teraz.

pilno — tu: w pośpiechu.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

zdybać — spotkać.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

kuszcze (daw.) — krzaki, chaszcze, zarośla.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

pofolgować (daw.) — potraktować łagodniej.

któren — dziś popr.: który.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

urzec — tu: rzucić na kogoś zły urok.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

niedziela (daw.) — tydzień.

zara — dziś popr.: zaraz.

przepomnieć (daw.) — zapomnieć.

słowo zdzierży (daw.) — dotrzyma słowa.

driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.

frasować się (daw.) — martwić się.

pasowany — rycerz.

samowtór (daw.) — we dwóch.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

sierdzić się — złościć się, gniewać się.

pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.

statek (daw.) — majątek, zwł. ruchomy.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

zgoła (daw.) — nawet.

zali (daw.) — czy.

cudny (daw.) — dziwny.

Stanisław ze Skarbimierza — (ok. 1365–1431), pierwszy rektor Akademii Krakowskiej, wybitny kaznodzieja.

doma (daw.) — w domu.

do dnia — rano.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

drzewiej (daw.) — dawniej.

Krewo — śrdw. miasto na Litwie, obecnie wieś w powiecie grodzieńskim na Białorusi.

kniaź — książę.

warować się od czegoś — powstrzymywać się od czegoś, strzec się czegoś.

kować (daw.) — kuć.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski 1412–1423 i poznański 1399–1412, kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

rajca (daw.) — radny.

żak (daw.) — uczeń, student.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

pałączasty — (o nogach) wygięty w pałąk, krzywy (częsta przypadłość u osób dużo jeżdżących konno).

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.