Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom pierwszy

częstokół (daw.) — palisada.

węgieł — styk pionowych ścian budynku.

komora (daw.) — pomieszczenie magazynowe.

wędlarnia — dziś: wędzarnia.

comber — mięso z kością z grzbietu zwierzęcia.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

czerw — pasożyt (larwa) żerujący na drewnie.

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

czeladź (daw.) — służba.

statki — majątek, zwł. ruchomy, w znaczeniu węższym: naczynia.

wrony — (o koniu) czarny, kary.

starunek (daw.) — staranie, opieka.

kazalim — dziś popr.: kazaliśmy.

statki (daw.) — majątek, zwł. ruchomy, węziej: naczynia.

wyładzić (daw.) — przygotować.

spyża (daw.) — jedzenie, pokarm, prowiant.

rad (daw.) — zadowolony.

bez (daw.) — przez.

jeno (daw.) — tylko.

udać się komuś — spodobać się.

łosi kubrak — kubrak ze skóry łosia.

pilśniowy — wykonany z gęstego, zbitego materiału produkowanego z włókien wełny.

mycka — mała, okrągła czapka.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

hoży — tryskający zdrowiem, urodziwy.

jeno (daw.) — tylko.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

jąć (daw.) — zacząć.

Burgund — mieszkaniec Burgundii, regionu w centralnej Francji.

grodziec (daw.) — gród.

bogdaj (daw.) — oby (od: daj Boże, aby).

kraśny (daw.) — piękny.

kalina — roślina o czerwonych owocach; w poezji ludowej porównanie do niej dziewczyny uchodziło za komplement.

kraśny — tu: czerwony.

samodział — tkanina wełniana lub lniana, wyprodukowana na ręcznym warsztacie.

kulbaka — wysokie siodło, przeważnie wojskowe.

somsiedzki — dziś popr.: sąsiedzki.

kierz (daw.) — krzak.

przyszczypny (daw. a. gw.) — zadziorny, ale na sposób humorystyczny.

roków (gw.) — lat.

łęg — podmokła łąka.

świerzopa — kobyła, klacz.

żeremie — konstrukcja z gałęzi, mchu i szlamu, budowana przez bobry, w której rodzą one młode.

zapamiętać się — zamyślić się a. zająć się czymś, zapominając o wszystkim innym.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

atłas — tkanina z jednej strony gładka, z drugiej szorstka.

łagiewka a. łagiew — naczynie podróżne.

łyżnik — drewniana półeczka z otworami na łyżki.

płowy (o włosach a. futrze) — jasny.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

alkierz — izba narożna, często reprezentacyjna.

sernik — pomieszczenie do przechowywania serów.

bez mała (daw.) — prawie.

drzewiej (daw.) — dawniej.

jeno (daw.) — tylko.

sperka (gw.) — słonina.

pewnikiem (daw.) — na pewno.

włodyczka a. włodycza — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

grzywna — śrdw. jednostka monetarna, wartość określonej wagi kruszcu.

bojać się — dziś popr.: bać się.

bożnica — tu: świątynia.

prawić (daw.) — mówić.

klusków — dziś popr.: klusek.

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

siła (daw.) — wiele.

poćciwa — dziś popr.: poczciwa.

ongi (daw.) — kiedyś, dawniej.

ninie (daw.) — teraz.

kamionka — naczynie ceramiczne.

gomółka — okrągła bryła sera.

roków (gw.) — lat.

uwidzieć (daw.) — zobaczyć.

Cztan — skrócona forma imienia Przecław.

sierdzisty (daw.) — śmiały, czupurny.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

narocznik — słowo wieloznaczne: chłop płacący roczną daninę bądź przedstawiciel ludności niewolnej zobowiązany do bliżej niesprecyzowanych świadczeń wojskowych.

miesiąc (daw.) — księżyc.

łońskiego roku (gw.) — zeszłego roku.

nieprzezpieczny — dziś popr.: niebezpieczny.

zadni — tylny.

socha — prymitywny, drewniany pług.

kopce — kopcami często oznaczano granicę posiadłości.

ozwać się (daw.) — odezwać się.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

podhalski — dziś popr.: podhalański.

łosi — tu: ze skóry łosia.

wdziać, nawdziać — ubrać.

toporzysko — drewniany uchwyt siekiery bądź topora.

zażywać — tu: używać.

udój — dojenie krów.

chojar (daw.) — wysokie drzewo iglaste.

jagodzisko — miejsce, gdzie rosną jagody.

chybki (daw.) — szybki i zwinny.

atoli (daw.) — jednak.

jąć (daw.) — zacząć.

wedle (daw.) — obok.

dżdże (daw.) — deszcze.

używać (daw.) — mieć coś, dysponować czymś, cieszyć się czymś.

przetowłosy (daw.) — jasnowłosy.

k'tobie (daw.) — do ciebie.

skapieć (daw.) — zmarnować się.

bywaj (daw.) — przybywaj.

zjawienie (daw.) — widzenie.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

obzierać się (daw.) — oglądać się za siebie.

w skok (daw.) — szybko, galopem.

stary — niedźwiedź; istniał przesąd, że wymawianie nazwy tego zwierzęcia jest niebezpieczne, zwłaszcza po zmroku, toteż często zastępowano ją synonimami.

lubo (daw.) — chociaż.

zwietrzyć — wyczuć, wywąchać.

jąć, imać (daw.) — chwycić.

osada — tu: drzewce, na którym osadzone są widły.

wytężyć (daw.) — wysilić.

konwulsje — drgawki.

zatlony (daw.) — podpalony, tlący się.

hubka — materiał łatwopalny wytwarzany z huby (odmiany grzyba rosnącej na pniach drzew).

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

bojać się — dziś popr.: bać się.

ozdarł (daw.) — rozdarł.

obezwać się — dziś popr.: odezwać się.

paździerze — suche odpady po pozyskiwaniu włókien z lnu bądź konopii.

szczypka — szczapka, kawałek drewna.

wartko (daw.) — szybko.

sucharze — suche badyle.

powiadać (daw.) — mówić.

kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

w miarę (daw.) — według miary, tyle ile potrzeba.

godnie (daw.) — porządnie, solidnie.

wypsnąć się — tu: wyślizgnąć się.

kwarta — dawna miara objętości, zwykle ok. 1 litra.

przez rozum — z rozsądku.

kolczuga — zbroja z niewielkich, metalowych kółeczek.