Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy, tom pierwszy

pilny — tu: staranny.

za czym (daw.) — więc, zatem, wobec tego.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

dokazać (daw.) — dokonać.

odzyszcze — dziś popr.: odzyska.

ług a. łęg — podmokła łąka.

statek (daw.) — mienie, zwł. ruchome.

zdawać (daw.) — oddawać.

radziej (daw.) — chętniej.

przezpiecznie (daw.) — bezpiecznie.

tak mi się widzi — tak mi się wydaje.

imać (daw.) — chwytać.

mizerykordia — (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.

statecznie — trwale i pewnie.

wywczas (daw.) — odpoczynek.

kierz (daw.) — krzak.

kaleta (daw.) — noszony przy pasie woreczek na pieniądze czy inne drobiazgi.

mlewo (daw.) — zmielone ziarno.

plewa — w przypadku zbóż i traw: osłona ziarna.

żarna — urządzenia do ręcznego mielenia ziarna, rozcieranego na kamiennej płycie.

przednówek — okres przed wiosennymi zasiewami, kiedy chłopom z reguły kończyły się zimowe zapasy żywności.

nie stanie (daw.) — nie będzie.

pustać (daw.) — pustkowie, obszar nie porośnięty lasem.

więcej — bardziej.

opona (daw.) — zasłona.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

z powinną głową (daw.) — posłusznie.

na nice (daw.) — na drugą stronę, podszewką na wierzch.

sromota (daw.) — hańba.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

katusze — tortury.

stradać a. postradać (daw.) — stracić.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

ukrzepić (daw.) — wzmocnić.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

przecie — dziś popr.: przecież.

roków (gw.) — lat.

radziej (daw.) — chętniej.

skotarz (daw.) — pasterz.

tuman — mgła a. kłęby pary.

mimo (daw.) — obok.

uderzył — tu: zadął.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

Wer da (niem.) — kto tam?

zali (daw.) — czy.

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

czereda (daw.) — gromada.

spozierać (daw.) — spoglądać.

gruby — tu: prymitywny.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

zmierzić się — sprzykrzyć się, zbrzydzić się.

modry — niebieski.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

zgrzebny — wykonany z szorstkiego, grubo tkanego płótna.

dyć (gw.) — przecież.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

ozwać się (daw.) — odezwać się.