Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom pierwszy

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

wikt — wyżywienie.

łacno (daw.) — łatwo.

Lotaryngia — kraina historyczna, obecnie region administracyjny w północno-wschodniej Francji.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Kiejstut — (ok. 1310–1382), książę trocki, wielki książę litewski w ostatnich latach życia, skonfliktowany z Władysławem Jagiełłą i uwięziony przez niego w Krewie, gdzie zmarł.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

żgnąć (daw.) — dźgnąć, ukłuć.

dyć (gw.) — przecież.

młódka (daw.) — młoda dziewczyna.

przechera — osoba przebiegła i/lub kłótliwa.

szwargotać — mówić w niezrozumiałym i/lub nielubianym języku, zwł. po niemiecku.

zaprzeć się — zaprzeczyć czemuś.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

właśc. ślozy — łzy.

słuchajęcy (daw.) — kiedy słuchał.

jagody (daw.) — policzki.

gładki (daw.) — urodziwy.

kądziel — pęk włókien przygotowanych do przędzenia, daw. symbol płci żeńskiej.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

pono (daw.) — podobno.

jeno (daw.) — tylko.

jeno (daw.) — tylko.

pierwej (daw.) — najpierw.

mir (daw.) — cześć, szacunek.

żgnąć (daw.) — dźgnąć, ukłuć.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Lotaryngia — kraina historyczna, obecnie region administracyjny w północno-wschodniej Francji.

któren — dziś popr.: który.

kurpieski — dziś popr.: kurpiowski.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

wyprawa krzyżowa, krucjata — wyprawa zbrojna przeciw poganom; w średniowieczu przeprowadzono kilka takich wypraw do Palestyny, doprowadzając nawet do założenia Królestwa Jerozolimskiego.

pochopny (daw.) — prędki, chętny.

prawić (daw.) — mówić.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

czerw — pasożyt (larwa) żerujący na drewnie.

rad (daw.) — chętny.

zagabnąć (daw.) — zagadnąć.

daleko — tu: znacznie.

gomółka (daw.) — mała, okrągła szybka.

osacznik — naganiacz.

tołub (daw.) — rodzaj futra.

komysze — zarośla, chaszcze.

osacznik — naganiacz.

dworzec (daw.) — dwór (budynek).

kupić się (daw.) — skupiać się, schodzić się.

powerek (daw.) — drążek do noszenia wiader, na którego każdym końcu zawieszano jedno.

rybałt — wędrowny muzyk lub śpiewak.

starka (daw. lub reg.) — babka, przen. również starsza kobieta.

szczerze (daw.) — naprawdę.

mir (daw.) — cześć, szacunek.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

zgoła (daw.) — nawet.

stropić się (daw.) — poczuć się zakłopotanym, zawstydzonym, stracić pewność siebie.

jedło a. jadło — jedzenie.

Brabancja — obecnie część Belgii i Holandii, w czasach opisywanych przez powieść była księstwem.

pax (łac.) — pokój, tu: „Spokój!”.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

prawić (daw.) — mówić.

sędzielizna (daw.) — szron.

sadź — dziś: szadź, osad lodu powstały ze skroplonej mgły.

Bywały nawet i takie niewiasty w tym rodzie, które wychodząc za obcych książąt, zwijały w palcach przy weselnych ucztach szerokie tasaki żelazne — chodzi prawdopodobnie o Cymbarkę, córkę księcia Ziemowita IV.

krajka — skrawek tkaniny bądź jej pas przyszyty na brzegu sukni, także: chustka.

przecz (daw.) — czemu.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

krzyw (daw.) — niechętny.

zresztą — tu: poza tym.

boćkać (daw.) — całować.

Merlin — czarodziej z legend i romansów o królu Arturze.

zachorzał — dziś popr.: zachorował.

jeno (daw.) — tylko.

łowczy — urzędnik zajmujący się organizacją polowania.

otoka — nagonka, obława.

pomykać (daw.) — uciekać.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

lubo (daw.) — chociaż.

kurpieski — kurpiowski.

krzywuła — instrument dęty drewniany o zakrzywionej rurze.

kierz (daw.) — krzak.

barłóg — leże niedźwiedzia.

obierza — sieć myśliwska, tu przen.: obława.

wyboczyć (daw.) — zboczyć, skręcić.

ciżba (daw.) — mrowie, tłum.

bawić (daw.) — przebywać.

dufny — pewny siebie, zwł. nadmiernie.

pustać — pusty, niezalesiony teren.

przenosić (daw.) — przewyższać.

pacierze (daw.) — kręgosłup.

prawy (daw.) — prawdziwy.

łatwie — dziś popr.: łatwo.

Brabancja — obecnie część Belgii i Holandii, w czasach opisywanych przez powieść — księstwo.

Burgundia — region w centralnej Francji.

zawrzeć się (daw.) — zamknąć się.

międzyroże — głowa zwierzęcia między jego rogami.

do szczętu — doszczętnie, całkowicie.

Las Hercyński a. Góry Hercyńskie — górzysty i lesisty region nad rzeką Ren.

warzyć (daw.) — gotować.