Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom pierwszy

driakiew — roślina lecznicza, tu przen. lekarstwo.

lubo (daw.) — chociaż.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.

jeno (daw.) — tylko.

radzi (daw.) — chętnie.

nów — faza księżyca, gdy jest on niewidoczny z Ziemi.

stryk (daw.) — stryj.

ostawić (daw.) — zostawić.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

bawić (daw.) — przebywać.

patrzeć przez szpary — jak „patrzeć przez palce”.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

lubo (daw.) — chociaż.

nastąpić na kogoś (daw.) — zaatakować kogoś.

zali (daw.) — czy.

w uściech — dziś popr.: w ustach.

czy był praw (daw.) — czy miał prawo, czy miał rację.

Bóg — stylizacja staropolska: mianownik w roli wołacza.

Siedmiogród a. Transylwania — kraina historyczna w centralnej Rumunii, zamieszkała między innymi przez liczną mniejszość węgierską. Król węgierski Andrzej Drugi sprowadził tam krzyżaków w r. 1212 dla obrony pogranicza przed koczownikami, lecz wygnał ich w 1225 za próbę zerwania zależności lennej.

drzewiej (daw.) — dawniej.

ninie (daw.) — teraz.

nasadzać — nasyłać, przygotowywać zasadzki.

następować (daw.) — atakować.

swywolnik a. swawolnik (daw.) — człowiek postępujący według własnej woli, nie podporządkowujący się autorytetom.

stropić się — wpaść w zakłopotanie, stracić pewność siebie.

samotrzeć — we trzech.

przystać (daw.) — zgodzić się.

zasię (daw.) — wara, precz.

cesarz rzymski — tytuł cesarza niemieckiego.

warować się (daw.) — strzec się, pilnować się.

naśli — dziś popr.: naszli.

Pax (łac.) — pokój; tu: Spokój!

tedy (daw.) — więc, zatem.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

Władysław Opolczyk — (ok. 1330–1401), książę opolski, lennik czeski, stronnik dynastii Andegawenów, zastawił Krzyżakom zamek w Złotoryi, co stało się dla nich uzasadnieniem do zawłaszczania terytoriów Polski.

Markwart von Salzbach — komtur krzyżacki, ścięty przez wielkiego księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem, ponoć za krzywdę wyrządzoną Birucie. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Markwart von Salzbach był wieloletnim doradcą Witolda i współuczestnikiem bitwy nad Worsklą.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Jagiełłów — dawna forma, zastępująca przymiotnik odosobowy „Jagiełłowy”.

zali (daw.) — czy.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Władysław II Jagiełło — (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.

zali (daw.) — czy.

zachorzeć (daw.) — zachorować.

Markwart von Salzbach — komtur krzyżacki, ścięty przez wielkiego księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem, ponoć za krzywdę wyrządzoną Birucie. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Markwart von Salzbach był wieloletnim doradcą Witolda i współuczestnikiem bitwy nad Worsklą.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

błam — zszyte skóry zwierząt futerkowych.

grzywna — jako jednostka wagi: pół funta.

jeno (daw.) — tylko.

rakiem (daw.) — tyłem.

hercyński — pochodzący z Gór Hercyńskich.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

zmówiony (daw.) — zaręczony.

jeno (daw.) — tylko.

knecht (daw.) — żołnierz piechoty niemieckiej.

łamanie kołem — forma śrdw. egzekucji.

ochędożny (daw.) — porządny.

prawy (daw.) — prawdziwy.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

szelma — osoba sprytna i nieuczciwa.

pójść na haki — forma śrdw. egzekucji.

wisielec — tu: osoba, która zasługuje na śmierć przez powieszenie.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

kopny — grząski lub sypki, trudny do przebycia.

okiść — przypominający liście śnieg przyrośnięty do gałęzi.

komandoria, komturia — jednostka administracyjna w zakonach rycerskich.

Ulrich von Jungingen — 1360-1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem. W momencie przedstawianym w książce wielkim mistrzem zakonu był jego brat, Konrad.

zakała — tu: wstyd, hańba.

św. Dionizy — (zm. ok. 250–258) – pierwszy biskup Paryża, męczennik, patron Francji, męczennik. Według legendy po egzekucji przez ścięcie św. Dionizy wstał i przeszedł przez kilka kilometrów z głową pod pachą, by oddać ją jakiejś pobożnej kobiecie.