Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom pierwszy

blanki — zwieńczenie muru obronnego.

wiera (daw.) — wierzę, że…

gładki (daw.) — piękny.

przyganić (daw.) — skrytykować.

mruczno mi było (daw.) — byłem niezadowolony.

chycić się czegoś — uchwycić się jakiegoś zamiaru, zdecydować się na coś.

zawdy a. zawżdy (daw.) — zawsze.

wieja — zawieja, zadymka.

rękodajny (daw.) — sługa.

wyrostek (daw.) — chłopak.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

nierad (daw.) — niezadowolony.

odgrześć (daw.) — odgrzebać.

lisiura (daw.) — płaszcz podbity lisim futrem.

z przyrodzenia (daw.) — z natury.

mitręga — tu: marnowanie czasu, zwlekanie.

sprawić (daw.) — przygotować, zorganizować.

kasztelan — średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla.

kopny — zasypany śniegiem, trudny do przejścia.

jąć (daw.) — zacząć.

olszniak (daw.) — zagajnik olchowy.

wedle (daw.) — obok.

wieja — zawieja, zamieć.

skrzepnąć — zamarznąć.

staje a. stajanie — dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).

jeno (daw.) — tylko.

świeczki — tu: ślepia.

łuby — kosze; tu: bagaż podróżny.

białogłowa (daw.) — kobieta.

staje a. stajanie — dawna miara odległości (etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć).

przyświadczać (daw.) — przyznawać.

wedle (daw.) — obok.

czeladna — izba, w której przebywała czeladź (służba).

ugwarzyć (daw.) — porozmawiać.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

zali (daw.) — czy.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

obaczyć się — tu: dojść do zmysłów.

pierwej (daw.) — najpierw.

markotno — smutno.

jąć (daw.) — zacząć.

dur (daw.) — stan odurzenia, obłęd, choroba.

w drugie święto — w drugi dzień świąt Bożego Narodzenia.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

zgoła (daw.) — przecież.

zali (daw.) — czy.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

Semko — Ziemowit IV (ok. 1352–1426), książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, znany jako dobry administrator.

ninie (daw.) — teraz.

obaczyć się (daw.) — zorientować się.

miarkować (daw.) — myśleć.

jeno (daw.) — tylko.

widzi się (daw.) — wydaje się.

Geldria — prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.

mierzeja — piaszczyste przedłużenie półwyspu, przen. wybrzeże.

wolej (daw.) — lepiej.

komtur — zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.

wici — wezwanie na wojnę wysyłane w formie pęku powrozów lub gałązek (witek) wierzbowych.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

folga — pobłażanie, łagodniejsze traktowanie.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

złoba (daw.) — zło.

zaprzeć się — zaprzeczyć.

dać pole (daw.) — stanąć do pojedynku.

bywały (daw.) — obyty w świecie, doświadczony.

ninie (daw.) — teraz.

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

zmóc (daw.) — pokonać.

wolej (daw.) — lepiej.

przyrzucić — dodać.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.

olsnąć (daw.) — oślepnąć.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

prawić (daw.) — mówić, opowiadać.

wiano — posag.

godny (daw.) — porządny, solidny.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

tur — wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych.

luty (daw.) — groźny, srogi.

wyżenąć (daw.) — wypędzić, wygnać.

jeno (daw.) — tylko.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

wagować się (daw.) — wahać się.

pomiarkować (daw.) — pomyśleć.

zaprzeć się czegoś (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

pilić — poganiać.

obrok — pasza dla koni.

miesiąc (daw.) — księżyc.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

skować (daw.) — skuć.

ostać (daw.) — zostać.

wpadlina — rozpadlina, wąwóz.

dżdże (daw.) — deszcze.

oparzelisko — torfowisko, niezamarzające zimą, nad którym unoszą się opary (stąd nazwa).

łęg — podmokła łąka.

siła (daw.) — wiele.

wyszlą — dziś popr.: wyślą.

wiedzą — tu: znają.

Wer da (niem.) — kto tam?

porównać się — zrównać się.

jeno (daw.) — tylko.

ostrokół — palisada.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

pątnik (daw.) — pielgrzym.

płowy — (o włosach) jasny.

hercyński — pochodzący z Gór Hercyńskich nad Renem.

zali (daw.) — czy.

Szomberg — nazwisko to, jako zabójcy dzieci księcia Witolda, pojawia się w tekstach pisarza i historyka Karola Szajnochy (1818-1868).

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

Markwart von Salzbach — komtur krzyżacki, ścięty przez wielkiego księcia Witolda po bitwie pod Grunwaldem, ponoć za krzywdę wyrządzoną Birucie. Pikanterii sprawie dodaje fakt, że Markwart von Salzbach był wieloletnim doradcą Witolda i współuczestnikiem bitwy nad Worsklą.