Henryk Sienkiewicz: Krzyżacy, tom pierwszy

clerici scholares (łac. forma M. lm.) — klerycy-studenci.

chycić — dziś popr.: chwycić.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

sierdzity a. sierdzisty — groźny.

frybra (daw.) — febra, gorączka.

kord — krótki miecz.

zaperzyć się — unieść się gniewem.

Omnes leges, omniaque iura vim vi repellere cunctisque sese defensare permittunt! (łac.) — Wszystkie prawa i zwyczaje pozwalają siłę odpierać siłą, oraz się bronić.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

uznać — tu: poznać.

precz — tu chyba: dalej.

garbować skórę — preparować skórę zwierzęcą tak, by była odporniejsza na warunki pogodowe. Tu przen. pobić.

bojać się — dziś popr.: bać się.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

gronostaj — mały ssak z rodziny łasicowatych a. cenne futro z niego.

jałowica — jałówka, młoda krowa.

włodyczka a. włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw rycerskich.

ścierciałka — skartabella (od łac.) ex carta belli , prawem wojny, szlachcic bez pełni praw stanowych.

wyrostek (daw.) — chłopak.

buchasty (daw.) — szeroki, worowaty.

kord — krótki miecz.

lutnia (muz.) — dawny instrument strunowy szarpany.

szpylman a. szpilman (z niem.) — muzyk, grajek.

atoli (daw.) — jednak.

synod — zebranie duchowieństwa i świeckich, podejmujące decyzje w sprawach kościelnych.

balista — rodzaj broni miotającej.

szranki — ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej, przenośnie: sam turniej.

fornicaria (łac.) — kobieta lekkich obyczajów; tu B lp. fornicariam : kobietę lekkich obyczajów.

bibula (łac.) — pijaczka; tu B. lp. bibulam : pijaczkę.

mulier (łac.) — kobieta; tu B. lp mulierem : kobietę.

Bacchus — rzymski bóg wina; tu B. lp. Bacchum : Bachusa.

adoro , adorare (łac.) — czcić, szanować; tu 3.os. lp cz.przesz. adorabat : czciła.

adultera (łac.) — cudzołożnica.

uxor (łac.) — żona; tu B.lp. uxorem : żonę.

ochędożny (daw.) — porządny, umiejący utrzymać porządek.

Seneka — Lucjusz Anneusz Seneka Młodszy (ok. 4 p.n.e.–65 n.e.), rzym. filozof stoicki, autor wielu tekstów moralistycznych.

Pomus non cadit absque arbore (łac.) — niedaleko pada jabłko od jabłoni.

fryjowny — chętny do zalotów.

aquam sordidam (łac.) — brudną wodę.

In saecula saeculorum, amen (łac.) — na wieki wieków, amen.

nastąpić na kogoś (daw.) — zaatakować kogoś.

kropielnica — zbiornik na wodę święconą, umieszczany w przedsionku kościoła.

miałki — tu: pozbawiony większej wartości.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

jeno (daw.) — tylko.

wyżenąć (daw.) — wygnać.

połomił — dziś popr.: połamał.

zapowiedź — tu: wyzwanie na pojedynek.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

staje, stajanie — dawna miara odległości, etymologicznie: dystans, po przebiegnięciu którego koń musi się zatrzymać i odpocząć.

zabaczyć (daw.) — zapomnieć.

frasobliwy (daw.) — smutny.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się, przytrafić.

skartabella — szlachcic ex carta belli (łac.: prawem wojny), bez pełni praw stanowych.

sowizdrzał — tu: wędrowny błazen.

szczypka — szczapka, drewienko.

pakliby (daw.) — jeśliby.

alibo — dziś popr.: albo.

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

laga — kij, laska.

łagiew (daw.) — naczynie podróżne.

Fryz a. Fryzyjczyk — mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

alkierz (daw.) — izba narożna, często reprezentacyjna.

z nawrotem — z powrotem.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

list — tu: kwit potwierdzający zastaw.

jakom znakiem krzyża świętego sam poświadczył — znak krzyża stawiały na dokumentach osoby nieumiejące pisać.

rad (daw.) — zadowolony.

prawić (daw.) — mówić.

chcem — dziś popr.: chcę.

zaperzyć się — zdenerwowac się.

chleb ludzi bodzie — zwrot przysłowiowy mówiący o zuchwałości ludzi sytych.

piechtą (daw.) — na piechotę.

gładki (daw.) — urodziwy.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę. Przypomnienie sceny, w której Danusia uratowała Zbyszka przed egzekucją.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

stróża (daw.) — straż.

począć (daw.) — zacząć.

poczkaj — dziś popr.: poczekaj.

skomorocha (daw.) — wędrowny śpiewak a. aktor, zwłaszcza słowiański.

wagant — śrdw. kleryk lub żak, żyjący w sposób prowokacyjnie swobodny, często zajmujący się twórczością poetycką bądź aktorstwem.

kulbaczyć — siodłać.

bożyć się (daw.) — zarzekać się, przysięgając na Boga.

tera — dziś popr.: teraz.

kord — krótki miecz.

poswarki a. swary (daw.) — kłótnie.

doma (daw.) — w domu.

cnić się (daw.) — tęsknić za czymś, martwić się, nudzić.

hartowny — zahartowany, twardy.

jeno (daw.) — tylko.

barziej — dziś popr.: bardziej.

sczeznąć (daw.) — zginąć, umrzeć.

ile że (daw.) — ponieważ.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

bez (daw.) — przez.

jej powinien (daw.) — ma wobec niej powinności, jest wobec niej zobowiązany.

krzyw (daw.) — niechętny.

jeno (daw.) — tylko.

godnie — tu: mocno, solidnie.

rad (daw.) — chętnie.

wola Boża (daw.) — pożądanie.

Bogać tam (daw.) — gdzie tam.

w prędkości — w zdenerwowaniu.

ostrogi — tu przen. znak przynależności do stanu rycerskiego.

zyszcze — dziś popr.: zyska.

folgować (daw.) — traktować łagodniej.

frasobliwy (daw.) — smutny.

nieprzezpiecznie (daw.) — niebezpiecznie.

włodyka — rycerz, zwłaszcza niemajętny względnie bez pełni praw stanowych.