Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom pierwszy

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Mikołaj Powała z Taczewa — (ok. 1380 – ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.

halebardnik — dziś popr.: halabardnik.

halebarda — dziś popr.: halabarda.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus : ukrzyżowany.

jaka (daw.) — rodzaj okrycia wierzchniego.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus : ukrzyżowany.

gwoli (daw.) — z powodu.

wełny (daw.) — tu: fale.

pątlik — siatka do podtrzymywania włosów.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

pan krakowski — zwyczajowe określenie kasztelana krakowskiego.

podhalski — dziś popr.: podhalański.

zakon (daw.) — prawo.

żywie (daw.) — żyje.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

pokładziny — położenie się małżonków w jednym łożu w obecności świadków.

wedle — tu: obok.

mienić się (daw.) — podawać się za.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Władysław I Łokietek — (ok. 1260–1333), król Polski od 1320, przedtem długo walczył o zjednoczenie kraju po okresie rozbicia dzielnicowego.

gniazdo (przen.) — siedziba rodu.

dojść do lat (daw.) — osiągnąć odpowiedni wiek.

wojna Grzymalitów z Nałęczami — wojna domowa w Wielkopolsce, toczona w latach 1382–1385 między przedstawicielami dwóch rodów możnowładców. Konflikt wynikał z różnych koncepcji obsadzenia tronu polskiego po wygaśnięciu linii Piastów.

kmieć — zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.

opat — przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym.

Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim — (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.

fryzyjski — pochodzący z Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii.

Flandria — region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii.

płatnerz — rzemieślnik wytwarzający zbroje płytowe, później także broń białą.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

żeleźce (daw.) — grot.

szczebrzuch — słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem „brzeszczot”.

barć — wydrążony w drzewie ul dla leśnych pszczół.

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

zaprzeć się (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

wymiarkować (daw.) — zastanowić się.

na porządek (daw.) — porządnie.

wprzód, wprzódy (daw.) — najpierw.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

glejt (daw.) — „list żelazny”, wystawiona przez władze przepustka, pozwalająca podróżować przez dane terytorium.

pacholę (daw.) — dziecko.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

krymka — mała, okrągła czapka tatarska, podobna do mycki.

hajdawery — szerokie, bufiaste spodnie.

Zawisza Czarny z Garbowa — (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.

Zygmunt Luksemburski — (1368–1437) król węgierski od 1387, niemiecki od 1411, książę Luksemburga od 1419, król włoski od 1431, cesarz rzymski od 1433. Sienkiewicz tytułuje go cesarzem o 30 lat za wcześnie.

Brussa — dziś: Bursa, miasto w północno-zachodniej Turcji.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

kropierz — długa kapa osłaniająca konia.

grzywna — śrdw. jednostka płatnicza, o wartości pół funta złota lub srebra.

Jan Farurej z Garbowa — rycerz, brat Zawiszy Czarnego.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

driakiew (daw.) — roślina lecznicza, lekarstwo.

jeno (daw.) — tylko.

piędź — dawna miara długości, ok. 18-22 cm.

puszczanie krwi — dawniej bezpodstawnie uważane za zabieg medyczny.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

jeno (daw.) — tylko.

pojedyncza walka — pojedynek.

Timur Chromy — znany też jako Tamerlan, (1336–1405), chan Złotej Ordy i twórca wielkiego mongolsko–tatarskiego imperium, które rozpadło się po jego śmierci.

Edygej — (1352–1419) dowódca tatarski, podwładny Timura, potem chan Złotej Ordy.

siła (daw.) — wielu.

bitwa nad Worsklą — stoczona w połowie sierpnia 1399 między wojskami rusko–litewskimi dowodzonymi przez wlk. księcia Witolda, wspierającymi starającego się odzyskać władzę Tochtamysza a Tatarami pod wodzą Edygeja. Litwini ponieśli klęskę.

bojar a. bojarzyn — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

Spytko z Melsztyna — (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą.

kołpak — czapka tatarska obrzeżona futrem.

wódz tatarski Edyga tyle ludzi w bitwie utracił — właśc. Edygej; straty tatarskie szacuje się na 3.500–6.000 ludzi.

opatrzyć (daw.) — zaopatrzyć, zabezpieczyć.

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Anna Danuta — (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii).

Janusz I Starszy (Warszawski) — (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.

miecznik — dostojnik, pierwotnie urzędnik dworski zarządzający zbrojownią.

przestawał — poprzestawał.

lenno — posiadłość nadawana wasalowi przez suzerena w zamian za służbę.

niezbrojny — nieopancerzony.

w niebiesiech — dziś popr.: w niebie a. w niebiosach.

częstokół — palisada.

zrękowiny (daw.) — zaręczyny.

podjąć pod nogi — dawny sposób wyrażania szacunku.

nieskładnie (daw.) — niezręcznie.

mać (daw.) — matka.

być o coś krzywym (daw.) — mieć o coś żal.

nałęczka (daw.) — chusta służąca jako przepaska na głowę.