Henryk Sienkiewicz - Krzyżacy, tom pierwszy

doletni (daw.) — taki, który „doszedł do lat”, we właściwym wieku, dorosły.

pierwej (daw.) — wcześniej.

Wojciech Jastrzębiec — (1362–1436), biskup krakowski (1412–1423) i poznański (1399–1412), kanclerz koronny, przed osiągnięciem godności biskupiej czynny na dworze Władysława Jagiełły.

infułat — wyższy dostojnik kościelny, od infuły, czyli nakrycia głowy takich osób.

Jan Kropidło — (ok. 1364–1421), syn księcia strzelnickiego Bolka III, sprawował kolejno urzędy biskupie w wielu diecezjach.

paliusz — szata liturgiczna przysługująca biskupowi metropolicie (zwierzchnikowi kościelnej metropolii, czyli archidiecezji z zależnymi od niej diecezjami).

płowy — (o włosach) jasny.

wymiarkować (daw.) — zorientować się.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Sulimczyk — człowiek herbu Sulima, tu o Zawiszy Czarnym i jego bratu Farureju.

gwoździki — popr.: goździki.

trefniś (daw.) — błazen.

zydel — mebel do siedzenia, podobny do taboretu.

ronić (daw.) — strącać.

kaleta — woreczek na pieniądze, zawieszany u pasa.

skojec — średniowieczna moneta, 1/24 grzywny.

ziemia dobrzyńska — obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.

naści (daw.) — masz.

leziwo — przyrząd pomagający w chodzeniu po drzewach.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

bitwa pod Płowcami — rozegrana 27 września 1331 r. między wojskami Władysława Łokietka a oddziałami krzyżackimi, przerwała krzyżacką kampanię przeciw Polsce.

Pax vobiscum! (łac.) — pokój z wami.

ops (daw.) — rozpusta.

Zawisza z Kurozwęk — (zm. 1382), regent Królestwa Polskiego, biskup krakowski, kanclerz koronny, podkanclerzy koronny. Niechętny mu kronikarz Janko z Czarnkowa pisze, że po jego śmieci w Kościele Mariackim w Krakowie było słychać diabelskie krzyki „Pojedziemy na ops!”, tj. na rozpustę.

zali (daw.) — czy.

Marcin (Marcisz) z Wrocimowic — (zm. 1442), polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.

Florian z Korytnicy — średniowieczny rycerz polski, kasztelan wiślicki, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Domarat z Kobylan — (1380–1440), uczestnik bitwy pod Grunwaldem, od r. 1428 marszałek nadworny koronny.

Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej — rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.

Zyndram z Maszkowic — (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

Saraceni — Arabowie, muzułmanie, przen. poganie; w czasie opisywanym w powieści w Hiszpanii trwała rekonkwista, to jest odbijanie ziem zajętych przez Saracenów.

gorze (ze starop. gorzeć: palić się) — biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.

wartko (daw.) — szybko.

przygodzić się (daw.) — przydarzyć się.

łacnie (daw.) — łatwo.

abych (daw., reg.) — abym.

wyrostek (daw.) — młody chłopak.

źrzały (daw.) — dojrzały, dorosły.

pacholę (daw.) — dziecko.

korol (z ros.) — król.

rozsierdzić się (daw.) — rozgniewać się.

bojarzyn a. bojar — rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.

nie stanie (daw.) — nie starczy.

jeno (daw.) — tylko.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

Konrad von Jungingen — (1355–1407) wielki mistrz zakonu krzyżackiego w latach 1393-1407, zręczny polityk, umiejętnie rozgrywający konflikty między książętami litewskimi.

turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.

niemoc (daw.) — choroba.

turbować (daw.) — martwić.

zapędliwość — popędliwość.

zaciąć się (daw.) — uprzeć się, zawziąć się.

w szranki powołan być nie może — nie można go wyzwać na pojedynek.

szczeznąć (daw.) — zginąć.

dokazać (daw.) — dokonać.

roków (gw.) — lat.

stryk (daw.) — stryj.

ostać (się) (daw.) — zostać.

ostawić (daw.) — zostawić.

pomiarkować (daw.) — zastanowić się.

przystać na coś (daw.) — zgodzić się na coś.

zaprzeć się czegoś (daw.) — zaprzeczyć czemuś.

niepodobna (daw.) — niemożliwa.

kapituła — rada sprawująca władzę w zakonie.

odkazać — (z ros.) odpowiedzieć.

krucyfiks — krzyż z przybitą postacią Chrystusa, od łac. crucifixus : ukrzyżowany.

rychło (daw.) — szybko.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

turbacja (daw.) — trudna sytuacja bądź zmartwienie nią.

wolej (daw.) — lepiej.

otrąbić (daw.) — ogłosić uroczyście.

bez (daw.) — przez.

jąć (daw.) — zacząć.

frasować się (daw.) — martwić się.

ścierciałka — skartabella, szlachcic bez pełni praw stanowych.

mieszczanów — dziś popr.: mieszczan.

aże (daw.) — aż.

zabawiać się (daw.) — zajmować się.

w dół Węgrów — na południe Węgier.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

Aleksandra Olgierdówna — (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV.

polerowany — tu: obyczajny, wyrafinowany.

szyi niepewny — niepewny, czy nie wykonają na nim wyroku śmierci.

mdły (daw.) — słaby.

kaganek — lampka oliwna.

zapędliwy (daw.) — popędliwy, skłonny do szybkiego a nieprzemyślanego działania.

Za Jasiem do Śląska — pieśń ludowa spotykana w Wielkopolsce, Małopolsce, na Mazowszu i na Śląsku.

rzęsów — dziś popr.: rzęs.

Jadwiga — (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.

Piotr Wysz Radoliński — (ok. 1354–1414), biskup krakowski od 1392, poznański od 1412, przeniesiony na to drugie stanowisko na skutek intryg dworskich, wykonawca testamentu królowej Jadwigi.

deputacja (daw.) — delegacja.

cech — samorządna organizacja rzemieślników, skupiająca przedstawicieli określonego zawodu.