Анатоль Бутэвіч - Раскіданае гняздо крывіцкай славы

Карона – назва ўласна Польшчы ў ХІV – ХVІІІ стагоддзях. Калі Рэч Паспалітая і Вялікае княства Літоўскае пасля Люблінскай уніі 1569 года былі аб’яднаны ў адну дзяржаву, ужывалася з мэтай адрозніць яе ад ВКЛ, поўная назва – Карона Каралеўства Польскага.

Малапольшча, Малая Польшча – гістарычная вобласць Польшчы ў верхнім і сярэднім цячэнні Віслы. З канца Х стагоддзя землі гэтыя знаходзіліся ў складзе старажытна-польскай дзяржавы Пястаў. Аб'ядноўвала Кракаўскую і Сандамірскую землі, якія пазней ператварыліся ў княствы. У ХІV – ХVІ стагоддзях лічылася найбольш эканамічна развітой і палітычна актыўнай. Кракаў з'яўляўся сталіцай і месцам каранацыі польскіх каралёў. Знікла ў выніку трох падзелаў Польшчы.

Кракаў – горад на поўдні Польшчы, з'яўляўся сталіцай Малапольшчы і месцам каранацыі польскіх каралёў (з 1320 года). У верхнім цячэнні Віслы. Згодна з паданнем, горад заснаваў міфалагічны Крак на месцы пасялення племя віслян. Ягоная дачка Ванда не захацела пайсці замуж за нямецкага рыцара і кінулася ў воды Віслы. Згадваецца ў 996 годзе. З канца Х стагоддзя ў складзе польскай дзяржавы. Каля 1040 года стаў рэзідэнцыяй уладароў і сталіцай дзяржавы. У Кракаве быў самы вялікі па еўрапейскіх мерках Рынкавы пляц, на якім каралі, у тым ліку Ягайла, пасля каранацыі прымалі прысягу мяшчан.

Самым знакамітым з многіх помнікаў з’яўляецца Вавельскі замак – рэзідэнцыя каралёў, на цяперашні лад быў перабудавны прадстаўнікамі Ягелонскай дынастыі каралямі Жыгімонтам Старым і Жыгімонтам Аўгустам. У Вавельскім кафедральным касцёле адбываліся каранацыі каралёў і іхніх жонак. З 1333 года Кракаў з’яўляецца месцам пахавання каралёў. 25 мая 1339 года памерла каралева польская Альдона (Ганна) дачка вялікга князя літоўскага Гедыміна, якая была замужам за каралём Казімірам. Яе пахавалі ў Кракаўскай катэдры, гэта было першае пахаванне каралевы ў Вавельскім касцёле. У касцёле знаходзяцца таксама надмагіллі Ягайлы, ягонай жонкі Соф’і Гальшанскай, іхняга сына Казіміра і іншых высокіх асбаў, маецца Жыгімонтаўская капліца. На плошчы Яна Матэйкі знаходзіцца помнік пераможцу ў Грунвальдскай бітве каралю Ягайлу. Пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе Кракаў знаходзіўся ў складзе Аўстрыйскай імперыі. У 1596 годзе каралеўская рэзідэнцыя перанесена ў Варшаву, якая ў 1611 годзе стала сталіцай Рэчы Паспалітай.

Тэўтонскі ордэн, Крыжацкі ордэн, Нямецкі ордэн – духоўна-рыцарскі каталіцкі манаскі ордэн і дзяржава, заснаваны ў 1198-1199 гадах у Палесціне падчас трэцяга крыжовага паходу, ваенная арганізацыя нямецкіх рыцараў, якія вялі агрэсіўныя войны ва Усходняй Еўропе. Яго поўная назва “Ордэн шпіталя Найсвяцейшай Дзевы Марыі нямецкага дома ў Іерусаліме”. Як самастойны ордэн яго прызнаў у 1199 годзе папа рымскі Інакенцій ІІІ, які намагаўся пашырыць уплыў каталіцкай царквы на землі Усходняй Еўропы. Браты-рыцары былі не толькі манахамі, але мусілі збройна змагацца з “нявернымі”. Сапраўднымі членамі Ордэна маглі быць толькі немцы, а тэўтоны – адно з германскіх плямёнаў. З ХІІІ стагоддзя да 1525 года рэзідэнцыя ордэна знаходзілася ў Прыбалтыцы.

Польскі князь Конрад Мазавецкі ў 1226 годзе запрасіў рыцараў-манахаў для барацьбы з язычнікамі-прусамі (Крушвіцкі дагавор 1234 года) і ахвяраваў ім Хэлмінскую зямлю. Ордэн ваяваў супраць прусаў і іншых народаў Прыбалтыкі, але іхнія землі не аддаў палякам. У сярэдзіне ХІІІ стагоддзя на прускіх, літоўскіх і польскіх землях утварылася рыцарска-манаская каталіцкая арганізацыя і дзяржава Тэўтонскага ордэна, якая вяла няспынныя войны за панаванне ў Прыбалтыцы. У 1237 годзе да яго далучаны Ордэн мечаносцаў, утворана яго аддзяленне – Лівонскі ордэн. Ужо ў 1238 годзе Ордэн захапіў значныя тэрыторыі паміж Віслай і Нёманам, у іхнім вусці.

Рэзідэнцыяй Ордэна спачатку быў палесцінскі Акон, з 1291 года – Венецыя, з 1309 – Мальбарк (Марыенбург). У 1466 годзе быў заключаны другі пасля Грунвальдскай бітвы Торуньскі мірны двгавор, які закончыў Трынаццацігадовую вайну (1454–1466). Ордэн стаў васалам Польскага каралеўства. Сталіца перанесена ў Крулевец (Каралевец, Кёнігсберг, Калінінград). У 1525 годзе апошні вялікі магістр Ордэна Альбрэхт Брандэнбургскі правёў секулярызацыю Ордэна, ператварыў яго ў свецкае Прускае герцагства, якое з 1701 года стала называцца Прускім каралеўствам. Вялікі магістр стаў васалам караля польскага і вялікага князя літоўскага Жыгімонта І Старога.

Нямецкі ордэн, як каталіцкая арганізацыя, існуе дагэтуль. Сядзіба яго знаходзіцца ў Вене.