Анатоль Бутэвіч - Раскіданае гняздо крывіцкай славы

Кернаў – другая сталіца Вялікага княства Літоўскага. Цяпер гэта мястэчка ў Шырвінтаскім раёне Віленскга павета. Упершыню згадваецца ў 1279 годзе. Тут знаходзілася рэзідэнцыя вялікіх князёў літоўскаіх Трайдзена (1270 – 1282), Віценя (1295-1316) і напачатку княжання – Гедыміна. У ХІІІ – ХІV стагоддзях для абароны горада служылі 5 драўляных замкаў на беразе ракі Вяллі, што, акрамя таго, надавала гораду асаблівае значэнне ў дзяржаўным жыцці. У 1390 годзе замкі былі разбураны Тэўтонскім ордэнам. Горад паступова траціў сваю палітычную значнасць.

Трокі – трэцяя сталіца Вялікага княства Літоўскага прыкладна з 1310-х гадоў, цяпер горад у Літве Тракай. Упершыню згадваецца ў нямецкіх летапісах у 1337 годзе. Найбольш вядомы ў ХІV – ХV стагоддзях, адыгрываў значную ролю ў палітычным і дзяржаўным жыцці Княства. Трокі, лічыцца, збудаваў вялікі князь Гедымін – пасля ўдалых ловаў ён прыкмеціў прыгожыя мясціны непадалёку ад Кернава і вырашыў узвесці тут замак. У выніку з’явілася крэпасць Трокі, куды ў 1310-ыя гады Гедымін перанёс з Кернава (другой сталіцы ВКЛ) сталец Княства, а ў 1323 годзе ён жа надаў сталічны статус Вільні, Трокі адышлі ягонаму сыну Кейстуту. Аднак у летапісах згадваецца, што Трокі (адначасова з Вільняй) былі сталіцай і пры вялікіх князях Свідрыгайле і Жыгімонце Кейстутавічы. Мо таму, што Трокі, якія пазней падзяліліся на Старыя і Новыя, былі напачатку сталіцай удзельнага княства Кейстута (летапісы сведчаць, што гэта ён збудаваў Новыя Трокі, куды пераехала і ягоная сталіца). У Новых Троках у 1350 годзе нарадзіўся будучы вялікі князь літоўскі Вітаўт, тут знаходзілася адна з ягоных рэзідэнцый. Як за сваю родавую вотчыну Вітаўт шмат ваяваў і з Ягайлам, і з іншымі, з 1392 года Трокі з’яўляліся вотчынай Вітаўта. У ХV стагоддзі ў Троках часта жыў вялікі князь літоўскі Казімір. Аднак у сувязі з тым, што Трокі былі непадалёк ад Вільні, з часам іх значэнне змянілася. З 1413 года – цэнтр ваяводства і павета. Тут (іншыя сведчаць, што ў Вільні – гэта больш верагодна) у 1430 годзе адбыўся з’езд вядомых еўрапейскіх уладароў у сувязі з маючай быць каранацыяй Вітаўта Вялікага на караля літоўскага. Тут жа 27 кастрычніка 1430 года Вітаўт памёр, не дачакаўшыся прывозу кароны ад папы рымскага. У 1440 годзе ў Троках быў забіты вялікі князь літоўскі Жыгімонт Кейстутавіч. Напрыканцы ХVІ стагоддзя тут праходзілі пасяджэнні Трыбунала ВКЛ. У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе адышлі да Расійскай імперыі.

Вільня – чацвёртая сталіца Вялікага княства Літоўскага з пачатку ХІV да канца ХVІІІ стагоддзя, знаходзіцца ў сутоках рэк Вілія і Вільня. Упершыню згадваецца ў 1323 годзе ў грамаце да ганзейскіх гарадоў. Тады ж Гедымін перанёс сталіцу Вялікага княства Літоўскага з Трокаў у Вільню. Ён жа збудаваў і сам горад, які ўбачыў у сне. Яму прыснілася высокая гара, на якой стаяў жалезны воўк і моцна выў. Вярхоўны жрэц Ліздзейка патлумачыў, што гэта задача Гедыміну збудаваць магутны замак і горад, які станецца сталіцай. А выццё ваўка – гэта тая слава, якая разыдзецца па свеце пра заснавальніка. Гедымін так і паступіў. З гэтага часу пачынаецца віленскі перыяд гісторыі ВКЛ. У сваіх граматах Гедымін называў Вільню каралеўскім горадам, а сябе “каралём Літвы і Русі”. У 1272 годзе літоўскі князь Святарог (Швінтарог) непадалёк ад упадзення Віленкі ў р. Вілія збудаваў капішча Перуна, дзе знаходзілася месца спальвання памерлых князёў. У 1382 годзе Ягайла загадаў спаліць тут цела задушанага ў Крэўскім замку Кейстута.

Рэзідэнцыяй вялікіх князёў служыў вялікакняскі палац – Верхні замак. У сакавіку 1387 года Вільня першай у Княстве атрымала магдэбургскае права. У 1387 годзе вялікі князь літоўскі і кароль польскі Ягайла ахрысціў жыхароў горада язычнікаў па каталіцкаму звычаю, на месцы капішча збудаваў касцёл святога Станіслава, які стаў кафедральным. Тут у 1392, 1440, 1492, 1506, 1529 гадах адбываліся каранацыі вялікіх князёў літоўскіх. 17 лютага 1387 года Ягайла выдаў прывілей аб заснаванні ў Вільні лацінскага біскупства (адміністрацыйная адзінка рымска-каталіцкай царквы). З пачатку ХV стагоддзя ў Вільні знаходзілася рэзідэнцыя праваслаўнага міртапаліта кіеўскага і ўсяе Русі, ягоная кафедра была ў Прачысценскім саборы. З 1413 года горад з’яўляўся цэнтрам Віленскага ваяводства. У 1492 годзе тут заснаваны Віленскі манетны двор. У горадзе мелі свае палацы Сапегі, Радзівілы, Астрожскія, Хадкевічы, Кішкі і іншыя вялікалітоўскія магнаты.

З ХV стагоддзя ў Вільні адбываліся вальныя соймы Вялікага княства Літоўскага, пазней – галоўныя з’езды Княства. У выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай Вільня апынулася ў Расійскай імперыі.