Анатоль Бутэвіч - Раскіданае гняздо крывіцкай славы

На пачатку мая 1417 года адбываецца шлюб Ягайлы і “простай полькі” Эльжбеты ў парафіяльным касцёле ў Саноку. Жаніцьба караля на сваёй падданай выклікала моцны супраціў каронных радцаў, іншых уладных асобаў, для Польшчы гэта было нязвыклым. Да таго ж многія нягледзячы на дазвол папы рымскага лічылі гэты шлюб грэшным, бо Эльжбета, як дачка хроснай маці Ягайлы, лічылася кананічнай сястрой караля. Пасля вянчання адбыўся непрыемны выпадак: падчас вяртання з касцёла пачалася моцная навальніца, а кола ў карэце зламалася, каралева па гразі пешкі вярталася ў замак. Для прымхлівага Ягайлы гэта мела нядобры знак.

Кароль прызначыў каранацыю жонкі на 19 лістапада 1417 года, дзень патронкі Эльжбеты. Гэта выклікала бурлівыя пратэсты, у тым ліку вялікапольскай шляхты, якая заявіла, што няхай Ягайла ўганаруе Эльжбету хоць пяццю каронамі, яны ўсё адно не прызнаюць яе каралевай. Супраць былі Вітаўт і Збігнеў Алясьніцкі, на той час падканцлер. Ягайла палохаў, што вернецца ў Княства, а карону перадасць малалетняй Ядвізе, ягонай дачцы з Ганнай Цылейскай. Пісар каралеўскай канцылярыі Станіслаў Цёлак нават напісаў “пасквіль” з гэтай нагоды, назваў жаніцьбу з Эльжбетай шлюбам “арла са свінёй”. Толькі сястра Ягайлы Аляксандра дбала пра яго асабістае шчасце і падтрымлівала гэткі выбар. Праз Львоў Ягайла з жонкай прыбыў у Кракаў, дзе арцыбіскуп львоўскі Ян Мікалай каранаваў Эльжбету. Гэта быў шчаслівы для Ягайлы шлюб, кароль усюды браў з сабой жонку, што раней бывала не часта, іхняе сумеснае жыццё не мела аніякіх скандалаў. Ды ў жніўні 1419 года Эльжбета захварэла, Ягайла ў гэты час стаў менш выязджаць з Кракава. 12 мая 1420 года яна памерла, караля ў Вавелі не было. Многія з каралеўскага атачэння адкрыта радаваліся гэтаму. Пахавана ў Вавельскай катэдры без прысутнасці Ягайлы.

І тады 70-гадовы кароль і вышэйшы князь літоўскі жэніцца чацвёрты і апошні раз. Ягонай жонкай стала 17-гадовая княгіня Соф’я Гальшанская, апекуном якой быў друцкі князь Сямён, празваны Сякерай. Вянчаліся яны 7 лютага 1422 года ў Навагрудку, у касцёле Праабражэння Гасподняга, пра што дагэтуль нагадвае памятная дошка. Сватам быў стрыечны брат Ягайлы вялікі князь літоўскі Вітаўт, жонка якога даводзілася стрыечнай сястрой Соф’і Гальшанскай. Ягайла папрасіў Вітаўта: “Меў я тры жонкі, дзве ляшкі і адну немку. А цяпер прашу дамовіцца з Соф’яй, каб літоўскі род даў нам нашчадкаў”. Соф’я нарадзіла Ягайлу Уладзіслава і Казіміра. Казімір з’явіўся на свет, калі каралю было 76 гадоў, але пражыў нядоўга.

І тут Вітаўт зразумеў, што пралічыўся. Калі б у Ягайлы не было сыноў, ён мог бы разлічваць на высокі каралеўскі польскі пасад. А так шанец меў Ягайлаў сын Уладзіслаў. Тады, як сведчаць некаторыя даследчыкі, Вітаўт выступіў у нязвыклай ролі паклёпніка (праўда, іншыя даследчыкі даказваюць, што гэтую ганебную ролю выконваў не Вітаўт). Так ці інакш, але Вітаўт не застаўся ўбаку ад гэтай справы. На Гарадзельскім сейме ён заявіў, што Ягайла не можа быць бацькам дзяцей ад Соф’і Гальшанскай – узрост не той, ды і Сонька, як з’едліва называлі каралеву многія з незычлівых дваровых, не чураецца кампаніі з вясёлымі і ахвочымі да авантурных прыгод рыцарамі. Вакол гэтага разгарэліся сапраўды шэкспіраўскія страсці. З вялікімі намаганнямі каралеву ўдалося апраўдаць, і яна нарадзіла Ягайлу трэцяга сына. Пазней ён стаў вялікім князем літоўскім і польскім каралём Казімірам ІV Ягелончыкам.

А Вітаўту была падрыхтавана вялікалітоўская каралеўская карона. Ён мог стаць каралём літоўскім, другім пасля заснавальніка Вялікага княства Літоўскага Міндоўга. Але не собіла. Інтрыгі польскай шляхты перашкодзілі здзейсніцца каранацыйным намерам. Не дачакаўся васьмідзесяцігадовы Вітаўт каралеўскай кароны, 27 кастрычніка 1430 адышоў у іншы свет толькі з тытулам вялікага князя літоўскага, хоць, праўда, яшчэ пры жыцці атрымаў назву Вялікага. І яшчэ невядома, што было вышэй і больш значна. Бо гэта адзіная асоба ў беларускай гісторыі, якае насіла гэткі высокі назоў – Вялікі.

Ягайла ж караляваў 48 гадоў, шмат зрабіў для карысці Кароны і Княства. Але нават у Вавельскім замку, што ў стольным польскім Кракаве, не адмовіўся ад многіх язычніцкіх звычак, не цураўся падтрымліваць праваслаўе. У Любліне, горадзе, дзе яго абралі на каралеўскі пасад, загадаў распісаць праваслаўную капліцу на візантыйскі, практычна, рускі лад. Меў такія роспісы і ў сваёй спальні, і ў іншых месцах іх рабілі.

Дарэчы, і Соф’я з роду Гальшанскіх не здрадзіла сваім праваслаўным традыцыям. Яна не толькі падтрымлівала Ягайлава жаданне распісваць у візантыйскім стылі храмы, а і сама збудавала пры галоўным кафедральным касцёле Кракава праваслаўную капліцу з адпаведнымі роспісамі і аздобамі, дзе каралева і была пахавана па праваслаўнаму звычаю. Яе сын Казімір, кароль польскі і вялікі князь літоўскі, таксама пахаваны ў аздобленай візантыйскімі роспісамі капліцы ў тым жа кафедральным кракаўскім касцёле.