Анатоль Бутэвіч - Раскіданае гняздо крывіцкай славы

Пасля заканчэння сваёй першай “хрысцільніцкай” місіі ў ліпені 1387 года Ягайла вярнуўся ў Кракаў. Што ж пакінуў ён пасля сваёй паездкі па землях Вялікага княства?

Змрочныя пасля патухлых Знічаў пушчы, зруйнаваныя язычніцкія капішчы і свяцілішчы, высечаныя святыя дубровы. Ды не так лёгка было вынішчыць даўнія язычніцкія традыцыі, якія складваліся цягам многіх стагоддзяў. Калі просты люд цішком захоўваў іх, не шкодзячы і хрысціянскай веры, то некаторыя з князёў і ўладных асоб спрабавалі адкрыта супраціўляцца. Не толькі, а мо не так нават новай рэлігіі, як пагрозе сваім неабмежаваным паўнамоцтвам, сваёй поўнай княскай самастойнасці і моцы. А паколькі іх свецкія і духоўныя памкненні ў дасягненні жыццёвых даброт супадалі, то ў падмогу яны бралі язычніцкіх багоў, якія раптоўна пазбавіліся сваіх спрадвечных свяцілішчаў.

Некаторыя гаспадары зямель і замкаў пачалі выступаць супраць Крэўскай уніі, бо ў ёй бачылі прычыны пэўных негатыўных праяў сёння і магчымасць узмацнення іх у будучым. Акрамя ўсяго унія ўзвышала ролю каталіцызму ў тагачаснай дзяржаве. Насаджэнню каталіцкай веры на беларускіх і іншых землях спрыяла і тое, што самі Гедымінавічы, дынастыя вялікіх князёў і палітычных дзеячаў Вялікага княства, Венгрыі, Чэхіі, таксама прынялі новую веру. Здавалася, Ягайла–Уладзіслаў баяўся, што без апоры і падтрымкі духоўнікаў ягоная ўлада не будзе цалкам моцнай і непарушнай.

Першы крок Ягайлы аказаўся знакавым. Бо ўжо ў 1480 годзе пад час кіравання яго малодшага сына польскага караля Казіміра ІV Ягелончыка быў прыняты спецыяльны дакумент, які забараняў будаваць новыя і рамантаваць старыя праваслаўныя храмы.

Ды сівабароды Пярун не сцярпеў гэткіх здзекаў. Ён помсціў Ягайлу за такое святатацтва. Супраць улады караля, супраць акаталічвання ім беларускіх і ўкраінскіх зямель выбухнулі паўстанні. Іх узначальвалі полацкі князь Андрэй Альгердавіч, а таксама будучы вялікі князь Вітаўт. Аднак перамогі яны не атрымалі. Улада караля польскага і вышэйшага князя, кіраўніка дзвюх дзяржаў, была моцная. Ягайла аказаўся прадбачлівым палітыкам. Каб не ўскладняць адносін і не аслабляць новаўтвораны міждзяржаўны саюз, Ягайла мусіў прызнаць Вітаўта вялікім князем літоўскім, а сам пакінуў той жа тытул – найвышэйшы князь літоўскі: не хацеў манарх адпускаць ад сябе сваю радзіму і магутнае нават па еўрапейскім мерках Вялікае княства Літоўскае.

У выніку Віленска-Радамскай уніі 1401 года Вітаўт атрымаў у пажыццёвае валоданне Вялікае княства. “Хроніка Літоўская і Жамойцкая” пад 1411 годам паведамляла, што Ягайла з Вітаўтам дамовіліся, “если бы Витолт не мел детей, а Ягейло мел, то дети его на короне Польской и на Великом князстве Литовском пановати мели, также если бы Ягейло детей не мел, а Витовт мел, теды в короне Польской и Великом князстве Литовском пановати мели”. Гэтае пагадненне на самастойнае кіраванне Княствам доўжылася больш за паўтара стагоддзя – да Люблінскай уніі 1569 года.

Ягайла быў адзіным у гісторыі чалавекам, які з Божага блаславення атрымаў усе тры царкоўныя таінствы: хрышчэнне, шлюб і каралеўскае памазанне. Як паведамлялі летапісцы, ён “удостоился трех великих даров, которые ни одному из смертных не доставались разом в уделе.” Спраўна кіраваў “непісьменны” язычнік польскай Каронай. Нават годна спрыяў навуцы і асвеце. Пра тое сведчыць хоць бы факт аднаўлення ў 1400 годзе Акадэміі ў Кракаве. Зараз гэта Ягелонскі універсітэт, які з’яўляецца не толькі самым старэйшым у Польшчы, а і адным з прэстыжных у Еўропе.

Аднак у жыцці эмацыянальнага Ягайлы былі выпадкі, калі ён нават адмаўляўся ад трона – каб толькі спыніць спрэчкі альбо сутычкі, каб абараніць і захаваць свой чалавечы гонар. Гатовы быў аддаць карону іншаму дастойнаму прэтэндэнту. Сам жа згодны быў вярнуцца ў Крэва, у Новагародак, у спракавечныя беларускія пушчы. Ды палякі шанавалі свайго караля, давяралі яму, спрыялі ягоным добрым справам і не падтрымлівалі намеру адмлвіцца ад высокага пасада.

А вось сямейнага шчасця Ягайла не набыў нават цягам усяго свайго доўгага жыцця. 22 чэрвеня 1399 года каралева Ядвіга нарадзіла дачку Эльжбету. Ягайла ж хацеў мець сына. Але кароткі век быў наканаваны і дачцэ. 13 ліпеня яе не стала. А праз чатыры дні памерла Ядвіга, не пакінуўшы дзяцей. Занепакоілася польская шляхта, якая была вельмі заклапочана сваімі ўласнымі прывілеямі. Каб не страціць іх, трэба было мець надзейнага спадчынніка каралеўскай улады. Таму яна вітала імкненне караля да новай жаніцьбы. Ягайла жаніўся яшчэ тройчы. Аднак шлюб з Ганнай Цылейскай, пасля з Эльжбетай Граноўскай аказаўся няўдалым. Яны рана памерлі, не пакінуўшы спадчынніка на каралеўскі трон.