Анатоль Бутэвіч - Раскіданае гняздо крывіцкай славы

Запрашае бываць тут не гады ў рады, а як мага часцей?

Суцешым яго абяцаннем: абавязкова прыедзем, і не раз.

А буслы…

Хай вечна кружляюць яны над Крэвам. Хай дзетак сваіх выводзяць і гадуюць пад абярэжнай засенню магутнай і высакароднай Княскай вежы, што напрамілы Бог моліць-просіць захаваць, аднавіць і зберагчы няскоранае гняздоўе беларускай славы – Крэўскі замак, адзіны такі на нашай зямлі, з лёсам якога цесна знітаваны лёс гэтулькіх вялікіх князёў Вялікага княства Літоўскага.

Давайце ж прыслухаемся і паслухаемся.

Бо хто ў мінулае выстраліць з пісталета...

Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае – феадальная дзяржава ва Усходняй Еўропе, якая ў ХІІІ – ХVІІІ стагоддзях займала тэрыторыі сучасных Беларусі і Літвы, з 1422 года – Жамойціі, уключала частку ўкраінскіх зямель (Кіеўская, Чарнігаўская, Валынская – з ХІV стагоддзя да 1569 года), у ХІV – пачатку ХVІ стагоддзя ахоплівала і частку велікарускіх зямель. Першай сталіцай з 1253 года – з часу каранацыі на караля літоўскага Міндоўга – быў Новагародак. Пасля Гедымін перанёс яе ў Кернаў, пасля ў 1310-ыя гады ў збудаваныя ім Трокі (цяпер Тракай у Літве), а адтуль у 1323 годзе – у Вільню.

Часам утварэння Княства лічацца 1240-ыя гады, калі ў Новагародку па запрашэнні тутэйшых баяраў пачаў княжыць Міндоўг. На чале ВКЛ стаяў вялікі князь, якога называлі гаспадаром. Ён меў абсалютную ўладу, з’яўляўся адначасова суддзёй, адміністратарам, камандаваў узброенымі сіламі. Вялікага князя спачатку выбіралі вузкім колам найбольш важных асобаў, а з канца ХV стагоддзя – на вальных (агульных) соймах з удзелам прадстаўнікоў усіх зямель. На галаву вялікага князя ўскладалася карона – як сімвал улады. Каранацыі адбываліся ў віленскім касцёле святога Станіслава. Вядомы гады, калі адбываліся гэтыя ўрачыстасці: 1392, 1440, 1492, 1506, 1529. Першым гаспадаром быў Міндоўг (1195? – 1263), які стаў першым і адзіным каралём Вялікага княства – каранаваны 6 ліпеня 1253 года ў Новагародку.

Пасля Люблінскай уніі 1569 года кароль польскі станавіўся і вялікім князем літоўскім, адзінаўладна ўзначальваў агульную дзяржаву – Рэч Паспалітая абодвух народаў. У канцы ХІV – ХVІІ стагоддзях дзяржаўнай мовай у Княстве была старажытнабеларуская альбо руская. Прафесар Оксфардскага універсітэта Б. Морфіл пісаў: “Беларусы былі найбольш цывілізаванай нацыяй на ўсходзе Еўропы. На беларускай мове дайшлі да нас сапраўдныя дакументы, якія выдавалі польскія каралі сваім падданым у ХV – ХVІ стагоддзях”.

Новагародак – першая сталіца (сталец) Вялікага княства Літоўскага. Упершыню згадваецца пад 1044 годам, калі адбываўся паход князя Яраслава Мудрага на Літву. Аднак існуе меркаванне, што пасяленне тут існавала яшчэ ў Х стагоддзі. З сярэдзіны 1240-х гадоў горад быў рэзідэнцыяй князя Міндоўга, пазнейшага вялікага князя літоўскага і першага караля (1253) Вялікага княства Літоўскага. З гэтага часу Новагародак стаў стальцом Княства. Пасля вялікі князь Гедымін перанёс сталіцу на кароткі час у Кернаў, а пасля – верагодна, у 1310-ыя гады, у пабудаваныя ім Трокі, з якіх той жа Гедымін перамясціў сталіцу ў 1323 годзе ў Вільню. У ХІІІ – ХІV стагоддзях Новагародак з’яўляўся цэнтрам удзельнага Новагародскага княства. Ім валодалі Карыят, Карыбут. У 1428 годзе Вітаўт адпісаў горад і навакольныя вёскі сваёй жонцы Улляне Гальшанскай – цётцы Соф’і Гальшанскай, якая стала жонкай караля польскага Ягайлы. Іхні шлюб адбываўся ў Новагародку 24 лютага 1422 года.

У ХІV – ХV стагоддзях у Новагародку знаходзілася рэзідэнцыя праваслаўнага мітрапаліта, горад стаў своеасаблівай царкоўна-рэлігійнай сталіцай Княства, ён як бы пераняў эстафету ад Кіева. У ХVІ стагоддзі Новагародак лічыўся другой пасля Вільні кафедрай мітрапалітаў, тут была іхняя рэзідэнцыя. У горадзе жыў мітрапаліт кіеўскі Грыгорый Балгарын.

У 1316 годзе набыў статус цэнтра самастойнай Літоўска-Новагародскай мітраполіі. У студзені 1507 года стаў цэнтрам Новагародскага ваяводства. З 1511 года валодаў магдэбургскім правам. З канца ХVІ да канца другой трэці ХVІІІ стагоддзя тут праводзіў свае пасяджэнні Галоўны трыбунал ВКЛ. Не раз цярпеў ад войнаў і захопаў, ад пажараў. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай (апошні ў 1795 годзе) знаходзіўся ў складзе Расіі.

Новагародскі замак – існаваў у ХІ – пачатку ХVІІІ стагоддзяў на Замкавай гары, вышыня якой каля 20 м. Акружаў замак высокі земляны вал і глыбокі (да 10 м) роў. У ХІІІ стагоддзі была збудавана вялікая абарончая пяціпавярховая вежа 12 х 12 м і вышынёй да 25 м. У канцы ХІV стагоддзя, каб засцерагчыся ад нападу крыжакоў, Вітаўт загадаў узвесці на Замкавай гары мураваныя сцены таўшчынёй да 2-х і вышынёй да 8 метраў і яшчэ тры трохпавярховыя вежы з байніцамі. Наогул, мураваны сямівежавы замак будаваўся двумя заходамі: у канцы ХІV – пачатку ХV стагоддзя і ў канцы ХV – пачатку ХVІ стагоддзя, каб адбіваць напады татараў. З ХІV да ХІХ стагоддзях у замку была царква, дзе да 1795 года праходзілі пасяджэнні апеляцыйнага Трыбунала Княства. У канцы ХVІ – пачатку ХVІІ стагоддзя з’явіўся палац з капэлай. У 1428 годзе вялікі князь літоўскі Вітаўт Вялікі перадаў замак і ўвесь горад у пажыццёвае валоданне сваёй жонцы Улляне. Падчас вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654 – 1657 гадоў сцены і многія вежы былі пашкоджаны. У 1706 годзе замак быў узарваны шведамі.