Анатоль Бутэвіч - Раскіданае гняздо крывіцкай славы

Друцк – сёння гэта вёска ў Талачынскім раёне. Знаходзіцца на р. Друць. Калісьці быў горадам. Заснаваны на месцы паселішча ІV стагоддзя. Першая згадка ў летапісах адносіцца да 1092 года. Друцк ляжаў на вядомым гандлёвым шляху з варагаў у грэкі – яго заходнім адгалінаванні. Тут існаваў сухапутны “волак”, па якім купцы перапраўляліся з басейна Заходняй Дзвіны ў басейн Дняпра. А таму ў горадзе жылі таксама валачане. Пасля смерці ў 1101 годзе полацкага князя Усяслава Брачыславіча Чарадзея ягоныя сыны падзялілі ўладу. У Мінску княжыў Глеб, у Полацку – Давыд, а Друцк дастаўся князю Барысу. Ад яго пачалася лінія князёў Барысавічаў. Друцк належаў князям Друцкім. Тут пасля смерці свайго бацькі Андрэя Гальшанскага выхоўвалася разам з сёстрамі гальшанская князёўна Соф’я, якая стала чацвёртай жонкай караля польскага Ягайлы. Сястра князя Сямёна Друцкага Аляксандра, у якога Вітаўт сватаў Соф’ю за Ягайлу, была ейнай маці. У Хроніцы Быхаўца пра гэта сказана: Ягайла і Вітаўт вярталіся са смаленскага паходу, заехалі ў Друцк і былі гасцямі – абедалі – у князя Сямёна Дзмітравіча Друцкага. Там і заўважылі маладых князёўнаў гальшанскіх.

Друцкае княства – існавала ў ХІІ – ХVІ стагоддзях, да гэтага ўваходзіла ў склад Полацкага княства. Князі друцкія і князі мінскія змагаліся за полацкі пасад. У 1345 годзе ўвайшло ў склад Вялікага княства Літоўскага. Калі пачалі знікаць асобныя галіны роду князёў Друцкіх, княства дзялілася і па частках пераходзіла да іншых гаспадароў. У 1566 годзе ўвайшло ў склад Аршанскага павета.

Друцкі замак – знаходзіўся на ўзвышэнні (22 метры над узроўнем ракі) на правым беразе р. Друць, існаваў у ХІV – ХVІІ стагоддзях. Яго акружаў вялікі вал, які і сёння выглядае велічна, і глыбокі роў. Меўся таксама падзамак, што дадавала абарончых магчымасцяў самому замку. Пляцоўка замка мела 140 х 80 м. У 2-ой палове ХVІ стагоддзя польскі гісторык Аляксандр Гваньіні (гэта ён выдаў у 1578 годзе “Хроніку Еўрапейскай Сарматыі”, дзе маецца шмат матэрыялаў пра Княства), які служыў у Віцебскім гарнізоне ротмістарам, пісаў пра Друцк, у якім “быў замак драўляны на гары высокай”.

Гародня (Гарадзень, Горадня, Гродна) – “каралеўскі” горад Трокскага ваяводства, як цэнтр удзельнага княства ўпершыню згадваецца ў Іпацьеўскім летапісе ў 1127 годзе. А князь гарадзенскі згадваецца ў летапісах пад 1116 годам. Раскопкі сведчаць, што яшчэ ў канцы Х стагоддзя ў сутоку ракі Гараднічанкі з Нёманам існавала славянскае паселішча. На Замкавай гары ў даўнасці быў збудаваны княскі палац – практычна магутная крэпасць з нябачанай па тым часе абарончай сцяной. Важны цэнтр палітычнага і дзяржаўнага жыцця ВКЛ. Тут неаднаразова бывалі вялікія князі літоўскія і каралі польскія, праходзілі важныя сходы і з’езды вялікалітоўскіх магнатаў. З 1376 года горад належыць вялікаму князю літоўскаму Вітаўту, які перабудаваў крэпасць і практычна надаў гораду значнасць другой сталіцы Княства. Пасля перамогі літоўска-польскіх войскаў на Грунвальдскім полі ў 1410 годзе Гародня набывае новы статус. У 1496 гораду нададзена магдэбургскае права. Тут знаходзілася сядзіба вялікіх князёў літоўскіх і каралёў польскіх, праходзілі соймы Княства – у 1501, 1506, 1522, 1566, 1567, 1568 гадах. Напрыканцы ХІV стагоддзя пабудаваны касцёл, названы Фарай Вітаўта. У 1576–1586 гадах Гародня была рэзідэнцыяй караля польскага і вялікага князя літоўскага Стэфана Баторыя. З 1673 года ў Гародні меў права праводзіцца кожны трэці сойм Рэчы Паспалітай. Таму замак пачалі значна перабудоўваць. У ім была Сенацкая зала, а ў будынку побач – Пасольская. У 1678 годзе ў замку адбыўся першы сойм, які адкрыў кароль Ян ІІІ Сабескі. Да канца ХVІІІ стагоддзя іх было праведзена 11. Апошні сойм адбыўся ў 1793 годзе. На ім зацверджана рашэнне аб другім падзеле Рэчы Паспалітай. У каралеўскім замку жыў апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. 25 лістапада 1795 года ў сваёй рэзідэнцыі ў Новым замку ён вымушаны быў адмовіцца ад каралеўскага пасада.

Рэч Паспалітая (Rzecz Pospolita, Rzeczpospolita) – традыцыйная назва польскай дзяржавы ў канцы ХV – ХVІІІ стагоддзяў. Існавала ў форме саслоўнай манархіі, улада перадавалася па спадчыне. Упершыню тэрмін ужыты ў пачатку ХІІІ стагоддзя ў хроніцы Вінцэнта Кадлубка. З часу Люблінскай уніі афіцыйная назва аб’яднанай польска-літоўскай дзяржавы. Феадальная федэратыўная дзяржава, у якую аб’ядналіся ў 1569 годзе Карона (Польшча) і Княства (Вялікае княства Літоўскае), з’яўлялася агульнай дзяржавай двух народаў. Існавала да 1795 года, пасля чаго была ліквідавана ў выніку трох падзелаў яе тэрыторыі. На чале стаяў пажыццёва абраны кароль, які адначасова насіў тытул вялікага князя літоўскага, рускага і жамойцкага. Аднак назва гэтая гістарычна ўжывалася і раней. Некаторыя гісторыкі робяць такую выснову: пасля уніі з Вялікім княствам Літоўскім польская дзяржава стала самай магутнай у Еўропе, у ХVІІ стагоддзі яна аказалася арэнай грамадзянскай вайны, а напрыканцы ХVІІІ стагоддзя стала ахвярай суседзяў.