Пятро Васючэнка: Жылі-былі паны Кубліцкі ды Заблоцкі

Вось дык пан Заблоцкі! Глядзі, які стрыманы стаў! Няйнакш, нішчымніца навучыла.

У калядную ноч запальваюцца ў небе зоркі, бы тысячы сярэбраных свечак. Паны пакрываюць стол накрухмаленым ільняным абрусам, кладуць пад яго, як і мае быць, сена — каб наступны год пражыць у шчасці ды дастатку. Ставяць на стол сем посных страваў: рэпу печаную, рэпу смажаную, рэпу пражаную, салату з рэпы, рэпныя грыбы, рэпныя гарэхі; а ў галаве стала, у гліняным гаршку, нібы каралева якая, стаіць куцця з рэпы.

Пан Заблоцкі расчыняе вакно, стукае ў падваконне драўлянаю лыжкаю і кажа, як належыць па звычаю:

— Мароз, мароз, ідзі куццю есці!

— Зараз іду! — адгукаецца з цемры хтось.

Паны ўздрыгваюць. Ці то бо ім прымроілася? Або дрэва ў садзе трэснула? Але па хаце адразу пацягнула марозным подыхам.

Сядаюць паны за святочную вячэру. Каштуюць усе сем страваў — рэпу печаную, рэпу смажаную, рэпу пражаную, салату з рэпы, рэпныя грыбы, рэпныя гарэхі; а напрыканцы вячэры — куццю з рэпы. І ўсё гэта спраўна запіваюць моцным рэпным віном. І жыццё падаецца ім не такім ужо змрочным.

За вакном зоркі ззяюць, мароз трашчыць, а ў хаце — цёпла, утульна, свечка гарыць, у куце елачка зялёная ліхтарыкамі бліскае. І панам уяўляецца, як у такую марозную ноч прыйшоў да людзей Збавіцель — і сагрэў іх сваёй любоўю. І ад гэтай думкі панам яшчэ цяплей і спакайней робіцца.

— Заўтра калядоўнікі прыйдуць... Шкада, што няма кілбасак, каб у мех ім укінуць... — зноў уздыхае пан Кубліцкі. — Вось каб святы Мікола...

— А што святы Мікола?

— Ды пад елку што-небудзь паклаў...

— Э-э, ды ты, пане Кубліцкі, зусім здзяцінеў! — смяецца пан Заблоцкі. — Такія цуды толькі ў дзяцінстве адбываюцца!

Пан Кубліцкі разгублена маўчыць, а сам думае: «Ну і хай сабе... Вось ды каб вярнуцца хоць на дзянёк у дзяцінства! Хаця б у калядную ноч...»

Свечка дагарае. Паны пачынаюць варажыць. Цягаюць з-пад абруса саломіны, каб па іхняй даўжыні высветліць, каму колькі жыць застаецца. Аказваецца, што пану Кубліцкаму засталося жыць сто год, а пану Заблоцкаму — сто два. — Ізноў не шанцуе... — уздыхае пан Кубліцкі. — Ды ты што, пане! Ці ж я змагу без цябе пражыць хаця б тыдзень?! Разам гебнем, у адзін дзень, як у старых кнігах пішуць... Ды весялей ты, пане Кубліцкі, вышэй нос трымай! Сто год — гэта не так і мала!.. Заўтра яшчэ паварожым: хто раней ажэніцца. А цяпер спаць пойдзем.

Спяць паны. І не чуюць, якія дзівосныя прыгоды ў гэтую ноч адбываюцца — проста ў іхняй хаце. Праз усю ноч рыпяць дзверы ў сенцах, адчыняюцца і зачыняюцца шыбы і форткі. Балазе, у панскім фальварку няма ані замкоў, ані засоваў. Ад каго ім сцерагчыся? І што берагчы? То яны не баяцца ані злодзея, ані бандыта.

Усю ноч дзеюцца каля панскае хаты нейкія таямнічыя рэчы. Нехта вакол яе ходзіць, нехта тупае, нехта капытам б'е, нехта ў вокны зазірае... Рыпяць дзверы — паны іх ніколі на ноч не зачыняюць. А каго ім баяцца, такім праслаўленым воям? Ад каго дабро берагчы, якога няма? Дзеюцца ў хаце таямнічыя крокі, шэпты, грукі. Паны таго не чуюць. Стаміліся, небаракі, за цэлы год. Столькі стратаў было ў іхняй гаспадарцы, столькі нягодаў, казаў той, у асабістым жыцці!.. Столькі перажылі ўсяго, о-ёй!.. Ці ж не маюць паны права хаця б раз на год адпачыць? Маюць, вядома. То яны й храпуць, як лыкі прадаўшы. Гаротныя... Хай прынясе ім удачу хаця б у гэтыя калядныя дні святы Мікола — наш Дзед Мароз... Паноў будзіць далікатны стук у дзверы. У шыбы. Настолькі далікатны, што, здаецца, зараз хатка іхняя паляціць да гары, бы паветраны шарык. Нехта галёкае дзікім голасам, нехта пішчыць, нехта верашчыць. Раве дуда.

— Калядоўнікі прыйшлі! — першы спахопліваецца пан Кубліцкі. — А Божа ж мой! А што ж мы ім жа у мех кінем жа? А можа ж зачыніцца ды не адкрываць жа?

— Ты што, пане, блёкату аб'еўся? — надта ветліва і далікатна адказвае пан Заблоцкі. — Не адкрыць калядоўнікам?! То ж смяротны грэх! Няхай рэпу апошнюю забіраюць, але я ім адчыню.

І ён кідаецца да дзвярэй ды рашчыняе іх наўсцеж. Імгненна ў хаціну ўвальваюцца калядоўнікі — разам з марознаю параю, ды снегам, адсталым ад валёнак, вясёлым скавытаннем ды кугіканнем. У панскай хаце робіцца цесна ад зыкаў ды спеваў.

Вось яны, калядоўнікі, — Павадыр, Мядзведзь, Каза, Жораў, Механоша, Конь. Павадыр, як мае быць, пафарбаваны пад цыгана. Мядзведзь рыкае сапраўдным мядзведжым голасам. Каза бляе, стогне, валіцца на падлогу і качаецца на ёй, закаціўшы вочы. Жораў ляпае крыламі і падлятае ажно пад столь — сапраўдны Жораў, адно крыху таўставаты! Конь іржэ. Вух, які ён вялікі! А гвязда васьміканцовая золатам гарыць, так і ззяе; мо, праўда з золата зробленая?