64. Віюцца чорныя дарог брыжы («...І дзе ні стань...») (б. 99). Машынапіс (Архіў БІНіМа).
65. На станцыі начы. Зь дзёньніка («Куды імчыш мяне, цягнік?..») (б. 100). Рукапіс (Архіў БІНіМа).
66. «Матуля любая, даруй...» (б. 101). Рукапіс (Архіў БІНіМа).
67. «Да вас, суродзічы, да блізкіх і далёкіх...» (б. 102). Рукапіс (Архіў БІНіМа).
68. Ліст да маці («Ліст гэты, матуля, ад меншага сына...» ) (б. 103). Рукапіс (Архіў БІНіМа).
69. «Перада мной — прастор нябёс...» (б. 105). Машынапіс (Архіў БІНіМа).
70. «Пяскі дарог і лісьцяў медзь...» (б. 106). Машынапіс (Архіў БІНіМа).
71. Жалобная струна («Нялёгка сяньня пішуцца лісты...») (б. 107). Рукапіс (Архіў БІНіМа).
Варыянт, страфа 6:
У пошчаку шчапаецца наш плач,
зьвярэджаныя боем, вянуць пульсы.
На попеле і спадаў і няўдач
выпростваюцца мінусы, а плюсы...
72. Ліст да сястры («Сястрыца родная, паклон ад брата...») (б. 108). Рукапіс (Архіў БІНіМа).
73. О родны край («Са мною ты на яву і ў сьне...») (б. 110). Рукапіс (Архіў БІНіМа).
74. Апошняя малітва («Яшчэ раз кленчу я ля сьценаў Храма...») (б. 111). «Пагоня», 1, 1945, б. 14; «Божым шляхам», 1, 1947, б. 11.
75. «Адцьвіла маіх надзеяў ружа...» (б. 112). Машынапіс (Архіў БІНіМа).
76. Вялікія шэльмы («У маленстве чужыя казалі...») (б. 113). «Бацькаўшчына», 12-13 (242-243), 25 сакавіка 1955.
77. «Веру я ў сілу сілаў...» (б. 114). Машынапіс (Архіў БІНіМа).
78. Зьвер двухногі. Паэма (б. 115). Друкуецца поўнасьцю ўпершыню. Папярэдняя найбольш поўная публікацыя: «Пагоня», 4, 1944, б. 9. Частка 3 пад назвай «На скрыжаваньні — тры крыжы» друкавалася як асобны верш у выданьнях: «Божым шляхам», 4 (19), 1949, б. 8; «Бацькаўшчына», 32-33 (214-215), 29 жніўня 1954; «Ля чужых берагоў», 1955, б. 9. Частка 4 пад назвай «Цьмяныя плямы» — у выданьнях: «Бацькаўшчына», 32-33 (214-215), 29 жніўня 1954; «Бацькаўшчына», 40-41 (270-271), 9 кастрычніка 1955; «Божым шляхам», 9-10 (24-25), 1949, б. 12; «Божым шляхам», 2-3 (29-30), 1950; «Ля чужых берагоў», 1955, б. 56. Частка 5 пад назвай «Дымяцца хмары» друкавалася: «Божым шляхам», 9-10 (24-25), 1949, б. 12; «Шыпшына», 8, 1950, б. 10; ««Бацькаўшчына», 32-33 (214-215), 29 жніўня 1954; «Бацькаўшчына», 47-48 (277-278), 27 лістапада 1955; «Ля чужых берагоў», 1955, б. 56.
Рукапісны варыянт, частка 4, страфа 3:
Жыве ён... ЖЖоўты лістапад
фарбуе клямары суцьмежжа...
Зірні, гаротны родны брат,
на грудзі стоптаныя межаў...
частка 5, страфа 1:
Дымяцца хмары. Неба край
у невыразна-зьменным русе.
І стогне Лысая гара
між рэк вазёрнай Беларусі.
79. Маіх уяў ружовых ранак. Паэма (б. 135). Друкуецца поўнасьцю ўпершыню. Часткова пад назвай «Для несьмяротнай Беларусі» (З паэмы «Маіх уяў ружовых ранкі») надрукавана ў выданьнях: «Божым шляхам», 1, 1947, б. 11; «Бацькаўячына», 36-37 (218-219), 10 кастрычніка 1954; «Ля чужых берагоў», 1955, б. 70. Пад назвай «З паэмы «Ружовы ранак» у «Бацькаўшчыне», 47-48 (277-278), 27 лістапада 1955.
80. Песьня («Хто ж ня чуў Цябе і ня жыў Табой...») (б. 138). Машынапіс (Архіў БІНіМа). У адным з рукапісных варыянтаў страфа 8 падаецца як асобны верш.
81. «Каля вакна равесьнік-клён...» (б. 140). «Шыпшына», 8, 1950, б. 10.
82. Зь дзёньніка ДП’і («...І дзень ня спляміцца «заветны»...» ) (б. 141). Машынапіс (Архіў БІНіМа).
83. Адменная ода («Твая слава ня мной расьпечана...») (б. 143). «Шыпшына», 9, 1950, б. 4; «Бацькаўшчына», 32-33 (214-215), 29 жніўня 1954; «Ля чужых берагоў», 1955, б. 57.
Рукапісны варыянт, страфа 8:
Чуеш, пэўна, у бераг прыстані
б’юцца хвалі марской смугі,
імі боль, хіба сэрца выстыне,
завіецца ў камяк тугі.
страфа 9:
А пакуль ’шчэ жывы, нясходаны,
ўсю цябе ля счарнелых сьцен
услаўляю адменнай одаю
на апошняй тваёй вярсьце...
Юзаф Лабадоўскі пераклаў верш на польскую мову.
Oda
Jam twej slawy na s'mierc' nie zranil,
chociaz' krzyz' z twej przyczyny nio'sl...
Szas nam rozstac' sie z soba, Germanio,
zamieniona w popioly i gruz.
Kiedy gorzka czare dopijaz,
ani placze, ni ciesze sie — co'z'!..
Mo'w kto wczoraj ku naszym szyjom
przysposabial morderczy no'z'?
Mo'w, kto serca az' do dna zatrul,
kto wiosenna zagasil pies'n',
by nie s'miala na skrzydlach wiatru
ku marzeniom zlotym sie nies'c'?
I gdy w sadach znojem slonecznym
owocowy dojrzewal czas,
kto szalen'stwem swojem skaleczyl
ludzkiej zorzy wstajacy blask?
Kto zniewazyl nadzieje matek,
kto je w meke uragan wiodl?
Nawet morze takiego spadku
do wzburzonych nie przyjmie wo'd.
Nim mi rece bolesne ostygly,
czuje dobrze skurcz twoich warg;
ponad sztywnos'c' gotyckich iglic
znowu gniew mo'j wichrem sie wdart.
Nie zapytuj czy szlak, mo'j prosty
i w milczeniu cierpiec' sie ucz...
Tys' od drzwi rodzinnego domostwa
zatracila powrothy mo'j klucz..
84. Пякельны дар («У новы край, далёкі і нязнаны...») (б. 144). «Бацькаўшчына», 21-22 (152-153), 31 травеня 1953; «Ля чужых берагоў», 1955, б. 62.
85. Сьвітанак («Сьвяжуткі зары сьвітанак...») (б. 145). «Бацькаўшчына», 12-13 (242-243), 25 сакавіка 1955.
86. «Цяпер усё. Уласнымі вачыма пабачыў сьвет..» (б. 146). Рукапіс (Архіў БІНіМа).
Читать дальше