Лариса Гениюш - Збор твораў у двух тамах. Том 2. Проза

Інта — гэта т.зв. гарадскі пасёлак у Комі АССР. Гэта цэнтр быўшых лагероў «Мінлага», яго ўпраўленне. Калі я туды прыбыла, дык гэта былі драўляныя будынкі й вельмі ўбогія будкі, якія быўшыя нявольнікі, не маючы права вяртацца дамоў, пастроілі сабе, каб жыць. Пасля толькі пачалі тут будаваць будынкі з цэглы паводле праекту зняволеных нямецкіх і балтыйскіх архітэктараў. Пабудавалі й нейкую вежу, ззяючую лямпачкамі. Кажуць, зрабіў на яе праект у памяць свайго зняволення нейкі швед. Пэўна, далі яму ў цяжкі час большую пайку ці дазволілі напісаць дамоў. Не дорага для іх каштавала праца, жыццё і ўсе веды зняволеных. Выкарыстаць іх яны ўмелі. Казаў мне адзін яўрэй, якога быццам люта ненавідзіць Сталін, што многія аб’екты мела пад сваёй «апекаю» МГБ. Знача, бралі яны такое прадпрыемства й планавалі, якія кадры ім патрэбныя. Паводле гэтага плану рабілі сваявольна арышты патрэбных ім людзей, ад вялікіх спецыялістаў пачынаючы. Як стымул выкарыстоўвалі толькі сыцейшую пайку й крыху лепшыя варункі існавання, і работа йшла. МГБ заграбала прэміі, а людзі, пазбаўленыя волі і ўсякага асабістага жыцця й шчасця, стараліся для іх як маглі, каб толькі выжыць. Кажуць, пасля смерці Сталіна гэта спынілася. Была ў Інце й агароджана дача, такі сабе асабняк Казлова, начальніка ўсіх лагероў на Інце, дзе жыў ён з сям’ёю, як удзельны кацык [196] Кацык — удзельны князёк. . Шматлікае начальства зусім спакойна глядзела на калоны няшчасных жанчын, якія гадамі закіркоўвалі ў інцінскую мерзлату сваю маладосць, здароўе й само жыццё. Інцінскія дамы праходзілі міма нас з агідаю, а іхнія вывадкі хрысцілі нас рознымі «контра» ці «фашыстамі». А мы кіркавалі, білі кувалдамі ў нейкую сівую мерзлую гліну. Здавалася нам, што ад тых цяжэрных кувалдаў, калі дзвігаеш, варочаюцца кішкі ў жываце й абрываюцца ўсе селязёнкі. Як шэрыя страшныя камякі ў ватніх нагавіцах, старых валенках і бушлатах, мы, замарыўшыся, сядалі на снег, даставалі змерзлы кусок пайкі, калі хто яе здолеў не з’есці, выходзячы, і грызлі. Святам якім мы бралі ў кішэнь крыху цукру і, пасыпаўшы ім камяк снегу, проста аблізваліся з насалоды. Дзяліліся на групкі, бо і ў нашай няшчаснай кампаніі было болей стукачоў, як добрых людзей. Вярбоўка іх — гэта мэта жыцця й гвоздзь сістэмы ўсіх КГБ. Кажуць, і, здаецца, не без падставы, што на мяне працавала палова лагера. Я ім была соллю ў вачох, нечым, чаго яны яшчэ не сустракалі. Без страху сама — я дзейнічала гэтак жа на людзей і горай таго — на мужчынскія лагеры. Выжыць — гэта для мяне было смешна, важна было зняволеным вярнуць веру ў тое, што яны лепшыя людзі за гэтую набрыдз, якая душыла нас, загнаўшы ў снягі. Я была вельмі тактоўнай, чэснай і добрай, і таму я была для іх страшнай. Мне верылі й мяне слухалі. Амаль кожны ліст з волі быў прычынай да плачу. То прыбавілі срок, калі хто прасіў яго зменшыць, то адмаўляліся мужыкі ад жонак ці партыйныя бацькі ад дзяцей. Праўда, ніколі не адмаўляліся маці. Нават савецкія маці засталіся на вышыні й заслугоўваюць за гэта пашаны. Я ведала толькі адзін выпадак, калі маці начыста адраклася ад дачкі. Усе з горам прыходзілі да мяне, і ля маіх нараў утваралася проста чарга. Пасля мяне заперлі на верхнія нары й прыказалі не злазіць далоў.

Жыццё нашае было няпэўным, нейкім вечна нервовым, настарожаным. Мала, што шманалі нас, выводзячы за зону й зноў у яе пускаючы (што часам было падобна на гінекалагічны агляд на марозе), але перыядычна й звыш нормы шманалі нас у бараках. Трэслі нары, пераварочвалі пасцелі, раскідалі рэчы. Часам нападалі ўвечары на перапоўнены барак, заганялі ўсіх у адзін кут і пачыналі дзейнічаць. Суправаджалася гэта неймаверным крыкам Кір’янава ці Прасветава й віскам знамянітай надзірацелькі Дусі, што надавала гэтай аперацыі характар дагістарычны. Забіралі што папала, а калі трапляліся запісачкі ці малітоўныя абразкі і т.п., дык БУР [197] БУР — барак узмоцненага рэжыму. ужо забяспечаны. БУР — гэта вязніца ў самым лагеры. Ізаляцыя, дзе даваліся вада, 200 грамаў хлеба ў суткі, на трэці дзень місачка баланды й рэшту па столькі ж хлеба на суткі. Пасля БУРу выходзілі «п’яныя», а то й выносілі іх, вывалакалі. Так ледзь вярнулі да жыцця ўкраінскіх дзяўчат, якія на Каляды пайшлі калядаваць па лагеры й праспявалі: «Спі, Ісусе, спі на сіні, дай Бог шчасце Украіне». Шчодры Казлоў узнагародзіў бедных дваццаццю суткамі БУРу. Дзяўчаткі маглі каяцца, пляваць на рэлігію й свае абычаі, але гэта былі ўкраінкі. Яны цярпелі ўпарта, пакуль іх амаль нежывых не вывалаклі з БУРу. Мы клялі стукачоў, ад якіх не было дзе дзецца. Былі яны й сярод украінак, але лічаныя. Маса ўкраінцаў была імпануюча стойкай, шляхотнай і вельмі дружнай. Яны мяне прызналі сваёй і толькі сваёй, і я ў лагеры пераважна гутарыла на іх мове. Мне і Олі Мароз (украінцы) забаранялася нават высушыць нашыя лахманчыкі ў сушылцы, але днявальныя ціхенька нам іх бралі й памагалі нам, як толькі маглі. Часта папераджалі, пачуўшы на нас нешта ў сушылцы, якая была клубам для ўсякіх у лагеры прывілеяваных элементаў.