Лариса Гениюш - Збор твораў у двух тамах. Том 2. Проза

З беларусак на нашым ОЛПе былі М[арыя] І[ванаўна] Зарэцкая, жонка Міхася Зарэцкага [192] Зарэцкі Міхась (сапр. Касянкоў ; 1901–1937) — празаік, драматург; у 1936 г. быў арыштаваны і праз год расстраляны. , праўда, яна тады называлася Касянкова, Каця Грынкевіч, Таіса (прозвішча не памятаю) ды яшчэ пару асоб. Мы крыху збліжыліся з Таісай.

Побач, за які кіламетар, быў мужчынскі 1-шы ОЛП, там быў ДОК [193] ДОК — дрэваапрацоўчы (обрабатывающий) камбінат. , на які часам вадзілі брыгады й ад нас. Павялі туды аднойчы й нас. Лета халоднае на поўначы, абманчывае, дык я надзела яшчэ пад спаднічку паласатыя мужавы нагавіцы ад піжамы й завязала пражскую хустачку, бо яшчэ «форменных» тады не было. Круціцца пас з таго ДОКу, а мяне тая Ілга паставіла адкідаць з паса апілкі. Што ж, няцяжка, павявае ветрык, і я махаю лапатаю колькі трэба. Бачу, падыходзіць мужчына, невысокі, рыжаваты, знаёмы твар... Так, гэты чалавек быў у нас у Празе... Чалавек збялеў, падбег да мяне й вырваў лапату. «Я не магу, я не магу бачыць у вашых руках лапаты, Ларыса Геніюш», — закрычаў з нейкім болем. «Нічога, — кажу, — я ўмею абыходзіцца й з ёю», — і папрасіла лапату назад... Гэта быў Сямён Раманчук [194] Раманчук Сымон (1916—1951?) — беларускі вайсковы дзеяч, адзін з актывістаў Беларускай краёвай абароны. Арыштаваны савецкімі спэцслужбамі ў 1946 г. Спрабаваў арганізаваць паўстанне вязняў у Інце, паводле неўдакладненых звестак быў расстраляны. . Да канца работы ён ад нас з Таісаю не адыходзіў, прывёў яшчэ Федзю Вялёнду й Пятра Рашэтніка [195] Рашэтнік Пётра (1926–2008) — удзельнік беларускага незалежніцкага руху, сябра Саюза беларускай моладзі. У 1948 г. быў арыштаваны і асуджаны на 25 гадоў няволі; пасля вызвалення жыў у Баранавічах. , а калі сірэна прагула канец працоўнага дня, дык пайшоў за намі. Нас яшчэ не адводзілі, і мы сядзелі на бярвеннях і гутарылі. Асцярожна, але настойліва пытаўся Сямён, як я сюды трапіла. Ён смяртэльна спалохаўся, што дабравольна. Я ўсё коратка яму паясніла, тады ў яго вырваўся цяжкі ўздох і словы: «Ах, каб я мог узяць сабе вашых дваццаць пяць лет, а аддаць вам свае пяць, што мне сядзець засталося». — «Кожны мае свой лёс, — кажу, — і мне мой срок, вам ваш». — «Божа, каб хоць вашую брыгаду закрапілі за ДОКам, — прастагнаў Сямён, — каб я вас мог бачыць...»

Назаўтра нас павялі туды зноў. Сямён быў бледны, яму дрыжалі рукі. Проста прызнаўся, што ноччу меў тэмпературу 38. За ўвесь час цяжкіх лагерных мукаў не захварэў, а тут падбіла яго лапата ў маіх руках... Зноў пасля работы мы сядзелі на броўнах, ён расказваў, як уцякаў з вязніцы ў Менску, як зноў злапалі яго. Казаў аб бясплодным, цяжкім прабыванні ў бытавых лагерох з блатнымі, дзе не было магчымасці ніякай палітпрацы, і што цяпер ён зробіць усё магчымае супраць ворагаў людскасці... «Жаль вас, — казаў мне, — але калі вы ўжо сюды трапілі, дык памагайце, пішэце нам, бо задыхаемся з голаду роднага слова...» Аб гэтым мяне не трэба было ўпрошваць...

Назаўтра Сямён паведаміў мне, што яны гатовяць пабег. Я спалохалася й пытаюся: «Пашто гэта?» — «Для славы Беларусі», — адказвае. «А колькі працэнтаў за тое, што пабег падарыцца?» — «Пяць», — адказвае Сямён. «Не, — кажу, — не! Нам нельга аддаваць жыцця дзеля жэстаў, нам трэба жыць, і калі йсці на нешта, дык каб яно было пэўным». Ён абяцаў мне паслухацца, але пад варункам, што і я ўключуся ў працу. Прасіў пісаць яму асабіста любоўныя лісты. Паясніў мне, што тут караюць за ўсё, за любоў не караюць, што яны тут апаганілі гэтае слова, прынізілі. Калі горды француз робіць каралеву з прастытуткі, якую кахае, то расеец сянняшні з каралевы гатоў зрабіць прастытутку... Мы дагаварыліся, што калі будзе трэба, дык Беларусь у сваіх лістах-запісках будзем называць «нашая гаспадарка», а сяброў нашых, якіх на ОЛПе было 200 асоб, будзем называць «сыны»... Мусяць, ад таго й пачалі называць мяне нашыя «маці»...

Час бег. На ДОК нас болей не павялі, і я Сямёна болей не ўбачыла, але ляцелі да іх мае запісачкі, мае вершы, якія яны празвалі глюкозаю. Калі доўга няма новага верша, так і пішуць: маці, глюкозы! Людзі, якія гадамі не бачылі жанчын і не чулі роднага слова, ажылі нейк, акрэплі... А вершы ляцелі. Калі ж было якое свята ці й так, дык я старалася ім нешта паслаць заўсёды. Наказала гэта й дзяўчатам. То мы вышыем ім торбачкі на хлеб родным васільком, то на цукар, то хустачку. А ніцей не было. Іду й прашу ў загадчыцы Люцыі Антонаўны... Дастане, бывала, велькі скрутак розных ніцей, аж мне разбягуцца вочы, але неахвотна дасць адну, дзве нітачкі, а ведала ж, для чаго... Часам зробіць мне заўвагу, што хаджу па яе падлозе ў сваіх ботах цяжкіх і брудных, я аж заплачу й доўга не йду да яе, тады яна мне гэта вымаўляе. Я не любіла яе. Да яе й да Зарэцкай не даходзілі нашыя патрыятычныя пачынанні, яны былі больш-менш задаволеныя сваім лёсам, а аб іншых, ці аб Радзіме, яны не думалі. Адна няблага зарабляла ад кліентак і начальства, другая ўсё вышывала дачцы макаткіды хварэла.