Яраслаў Гашак - Прыгоды ўдалага салдата Швейка

Ён запнуўся.

– …і нарэшце прайграў вас. Я пазычыў пад вас сто крон, і калі да паслязаўтра іх не аддам, то вы будзеце належаць не мне, а надпаручніку Лукашу. Мне, сапраўды, вельмі шкада…

– Сто крон у мяне ёсць, – сказаў Швейк, – магу вам пазычыць.

– Давайце іх сюды, – ажыў фельдкурат. – Я іх тут жа аднясу Лукашу. Я, дапраўды, не хацеў бы з вамі расстацца.

Лукаш быў надта здзіўлены, убачыўшы зноў у сябе фельдкурата.

– Іду сплаціць доўг, – заявіў фельдкурат, пераможна азіраючы прысутных. – А дайце і мне карту.

– Ану, – прамовіў ён, калі падышла яго чарга. – Гоп! Перабраў усяго адно ачко, – дадаў ён. – Ну што ж, гуляць дык гуляць. – Сказаў ён напачатку другога раунда. – Мне! Хопіць.

– Дваццаць, – аб’явіў банкаўшчык.

– А ў мяне дзевятнаццаць, – ціха вымавіў фельдкурат, аддаючы банкаўшчыку апошнія сорак крон з сотні, якую пазычыў яму Швейк, каб выкупіцца з новага прыгону.

Вяртаючыся дадому, фельдкурат прыйшоў да пераканання, што ўсё скончана, што Швейка нішто не можа ўратаваць і што яму вызначана лёсам служыць у надпаручніка Лукаша.

I калі Швейк адчыніў яму дзверы, сказаў:

– Усё дарэмна, Швейк. Супраць лёсу не папрэш. Я прайграў і вас, і вашы сто крон. Я зрабіў усё, што ў маіх сілах, аднак лёс быў мацнейшы за мяне. Ён кінуў вас у лапы надпаручніка Лукаша. I надыдзе час, калі мы вымушаны будзем расстацца…

Швейк пайшоў гатаваць грог. Бліжэй да ночы фельдкурат, якога Швейк ледзьве давалок да ложка, ударыўся ў слёзы і загаласіў:

– Прадаў я цябе, дружа, ганебна прадаў. Пракляні мяне, стукні – так мне і трэба! Аддаў я цябе на волю лёсу. Не магу я табе ў вочы глядзець. Кусай мяне, раздзяры, зніштажай! Я не заслужыў лепшага. Ведаеш, хто я?

I фельдкурат, уткнуўшы заплаканы твар у падушку, ціхім, пяшчотным голасам вымавіў:

– Я бесхарактарны нягоднік, – і заснуў, нібыта на дно пайшоў.

На другі дзень фельдкурат, пазбягаючы погляду Швейка, на золку выйшаў з дому і вярнуўся толькі ўначы з нейкім тоўстым пехацінцам.

– Швейк, – сказаў ён, па-ранейшаму не гледзячы на Швейка, – пакажыце яму, дзе што ляжыць, каб ён арыентаваўся, і навучыце яго варыць грог. Ранкам з’явіцеся да надпаручніка Лукаша.

Швейк з новым дзеншчыком прыемна правялі ноч за прыгатаваннем грогу. Пад раніцу тоўсты пехацінец ледзьве стаяў на нагах і мармытаў нейкую дзіўную сумесь з розных народных песень: «Каля Ходава бруіцца вадзічка, налівае там піва мая маладзічка… Гара, гара высокая, дзяўчаты ішлі дарогаю… На Белай гарэ мужычок арэ…»

– За цябе я не баюся, – сказаў Швейк. – З такімі талентамі ты ў фельдкурата затрымаешся надоўга.

Вось так і выйшла, што ў тую раніцу надпаручнік Лукаш упершыню ўбачыў сумленныя, шчырыя вочы ўдалага салдата Швейка, які адрапартаваў:

– Маю гонар далажыць, пан обер-лейтэнант, – я – той самы Швейк, якога пан фельдкурат прайграў у карты.

Інстытут дзеншчыкоў мае надта старадаўняе паходжанне. Быццам бы яшчэ ў Аляксандра Македонскага быў свой дзяншчык. Але дакладна вядома, што ў эпоху феадалізму ў гэтай ролі выступалі збраяносцы рыцараў. Кім, напрыклад, быў Санча Панса для Дон Кіхота? Дзіўна, што да гэтага часу ніхто не напісаў гісторыю дзеншчыкоў. Мы б там прачыталі, што альмавірскі герцаг у час аблогі Таледа з галадухі з’еў свайго дзеншчыка нават без солі, пра што герцаг сам піша ў сваіх успамінах, паведамляючы, што мяса яго служкі было далікатнае, мяккае і сакавітае і на смак нагадвала нешта сярэдняе паміж курацінай і асляцінай.

У старой швабскай кнізе пра ваеннае майстэрства мы, паміж іншым, знаходзім парады дзеншчыкам. Старадаўні дзяншчык мусіў быць сумленны, набожны, дабрадзейяы, праўдзівы, сціплы, адважны, працавіты – карацей кажучы, узор чалавека. Наша эпоха шмат што змяніла ў характары гэтага тыпу. Сучасны дзяншчык звычайяа і не набожны, і не дабрадзейны, і не праўдзівы. Ён хлусіць, абдурвае свайго гаспадара і вельмі часта ператварае жыццё свайго начальніка ў сапраўднае пекла. Гэта ліслівы раб, які выдумляе самыя вераломныя фокусы, каб спаскудзіць жыццё свайму пану.

Сярод новага пакалення дзеншчыкоў ужо не знойдзеш такіх самаахвярных істот, якія дазвалялі б сваім панам з’есці сябе без солі, як гэта зрабіў шляхетны Фернанда, дзяншчык альмавірскага герцага. З другога боку, мы бачым, што камандзіры, змагаючыся не на жыццё, а на смерць са сваімі сучаснымі служкамі, ужываюць самыя розныя сродкі, каб утрымаць свой аўтарытэт. Часам справы даходзяць да своеасаблівага тэрору. У 1912 годзе ў Грацы праходзіў працэс, на якім выдатную ролю адыгрываў адзін капітан, які збіў да смерці свайго дзеншчыка. Капітан тады быў апраўданы, бо зрабіў гэта толькі два разы. На думку тых паноў, жыццё дзеншчыка не мела ніякай цаны. Дзяншчык – гэта толькі прадмет, часта нешта накшталт пудзіла для аплявух, раб, прыслужнік, папіхач. Не дзіўна, што такое становішча прымушае раба быць выкрутлівым і ліслівым. Яго пакуты на нашай планеце можна параўнаць толькі з перажываннямі хлопчыкаў-памочнікаў афіцыянтаў у рэстаранах у даўнія часы; у іх пачуццё добрасумленнасці выхоўвалі кухталямі ды выспяткамі.