Васіль Зуёнак - Маўчанне травы - Паэма лёсу

...Балюе снег з макрэчай...
Плыве ад кузні звон —
Як сум нечалавечы...
Нарэшце сціх і ён.
Ноч асядае цяжка
На восеньскі прыгон.
За вёскай калымажка
Кіруецца ў раён.
Шматкі абхмаркаў частых,
Як наўздагон, плывуць.
Нацягвае начальства
Башлык на галаву.
Ды пугаю красае
Жарэбчыка з ляўшы:
Рэсурсы вытрасае
З той конскае душы.
Шпурляюць каляіны
То ўперад, то набок:
Вось-вось цераз драбіны,
Глядзі, зляціць яздок.
«Куды ж ён супраць ночы?
Дзівуецца Яўсей.—
Відаць, мітрэнга точыць
I ў бездар аж нясе».
Выпадак незвычайны,
Каб пад вячэры звон
Спяшаўся так начальнік
Паехаць у раён...
I Ёха на хвіліну
Да Васіля забег —
Спытаць, што ж не пакінуў
Ён госця на начлег.
Дый старшыню праведаць
Даўным-даўно пара:
Наколькі ж дамаседам
Прыліп ён да двара?
За трох натужваў жылы,
А тут, сказаць, уміг
Хвароба аблажыла.
Прыціх Васіль, прыціх.
На бульбяным палетку
Ўгрэўся ля буртоў,
А ветрам неўпрыкметку
Хапіла — і гатоў.
Ды так — ні стаць ні легчы...

— Здароў!
— Здароў, Яўсей...
— Чаму ж твой госць улегцы
Праз ноч душу трасе? —
Як не з пapoгу Ёха
Загадку ўзяў за хвост.
— Ды, знаць, што напалохаў
Яго вось гэты тост,—
Падаў Васіль газетку
Дзе нехта «Наш селькор»
Гукаў на ўсю заметку:
«Патрэбен пракурор!»
— Ды бачыў я і думаў:
Kaгo ж ён так скубе?
I от жа сыч, патлумак,—
Няўжо, брат, пра цябе?
— А пра каго ж іначай —
Хто бульбу пагнаіў?
— Якую?
— Тую, значыць,
Што ён вось аднавіў.
Даўно ўжо свінні з'елі
Дзесятак тых пудоў,
Што нанач не паспелі
Пасцягваць да буртоў.
Назаўтра ж я зваліўся
Ды падаспеў мароз...
Убралі ўсё — хваліўся.
А вось — і тыц пад нос.
Прывезлі пяць фурманак,
А вырасла ў сто тон:
Сыпнуў пяску на раны...
— І хто ж гэта той Ён?
Мяне нядаўна збэсціў,
Узяўся за цябе.
Дазнацца б ды патрэсці —
Засек бы на ілбе.
— Здаецца мне, што Трыхан
Да справы гэтай хват.
Трывае быццам ціха,
Нутром — кіпіць, як гад.
Пакрыўджан, бач, на вёску,
Што не дае партфель.
А ён гатоў: з абноскаў
Прыдбаў вунь галіфэ,
I фрэнч такога ж крою,
І на грудзях значок.
Глядзіш — герой героем,
A ўнікні — чарвячок.
Любой бядзе ён рады:
У сорак ног грабе,
Як быццам і за праўду,
Але — каб для сябе.
Сказаў бы хай з трыбуны —
Дык з-за вугла ўсё ён:
Яшчэ не ўспееш плюнуць,
А знае ўвесь раён.
Вось так і баламуціць,
З дня ў дзень ваду таўчэ...
Ды чорт з ім, з гэтай муццю!..
На ногі б стаць хутчэй.
А госць, што ўцёк, ты кажаш,
Дык той — ні даць ні ўзяць —
A быў упаўнаважан
З мяне дазнанне зняць.
Ну, ясна ж, ён з падследным
За стол не мог сядаць.
Хоць, дзякуй, адпаведна,
Давёў, у чым бяда.
«Што ж,— кажа,— тут паробіш
Сам ушчаміў хваста:
Круць-верць, а на хваробу
Няма ў цябе падстаў».
Ляжы, брат, колькі ўлазіць,
Але на кожны дзень
Патрэбна ў гэткім разе
Мець, кажа, біліцень.
Не гэткі толькі, кажа,
Што ў выбары даюць:
Для розніцы тут важна
Знаць, дзе паставіць «ю».
Калі ён ад хваробы,
Дык трэба «і» пісаць.
A ў тым — закон асобы:
Там «ю» павінна стаць.
Вось тут і раскумекай!
Нагарадзіў пляцень:
Які дзе чалавеку
Паможа «біліцень»?..
А раз ніхто не чомаў
У справе той ладней,
Рашылі: «Ён вучоны,
Яму, як ёсць, відней.
Ды «білі», брат, ці «бюлі» —
Адна ўжо помач тут.
Не выкруцішся... Скулле!..
Відаць, што будзе суд».

9
Дарога

Збірацца выпала вясною,
Як збольшага хваробу змог...
Сустрэў бярэзнік белізною
І лотаццю — зялёны лог.
З палону хатняга збавення,
Дзе дні брылі, як бацяны,—
Палон імглістага трымцення
Наўзбоч дарогі ў дзве сцяны!
Ці павітацца з першым лістам,
Ці замаліць ад наслання —
Перад бярэзнікам прачыстым
Васіль маўчком спыніў каня.
«Здаецца, многае пабачыў,
Але бывае дзіўны час:
На гэты светлы цуд над Начай
Глядзіш заўжды, як першы раз.
Аж захлынае прыгажосцю,
Хоць век жыві, не памірай...
Відаць, такое будзе штосьці,
Калі зямны збудуем рай,—
Падумаў, весела прыкінуў: —
Вось гэта вам аўтарытэт:
Нядаўна елі хлеб з мякінай,
А тут — сусветны райсавет!..»
Плыла дарога, бы ў тумане,
Кружыўся белы карагод —
Бярозы! — на завейным стане
Чарнявых крапінак разлёт.
І зблізку снежна, і здалёку,
Нібы зіма ўладарыць спрэс.
Але, пабач, як прагне соку
Матыль, дзе пеніцца надрэз.
Вясна! Вясна — у цэлым свеце.
Яе не возьмеш на падман.
Дыхне палямі лёгкі вецер —
Спадзе бярозавы туман.
Асмажыць горыччу палыннай
Крушын настоены гусцяш.
I ўжо наперадзе — раўніна
I даль, адкрытая наўсцяж...
Адно ад песні засталося:
Апошні подых, успамін,
Бароў і пушчаў адгалоссе —
Бярозавы купчасты клін.
Нібы пад сэрца клін тужлівы,
Узмах асенніх журавоў:
У вырай залятуць, мажліва,
Але ці вернуцца дамоў?..
Руччамі змытая дарога,
Травы напорыстая шчэць...
Сасняк налева — здань былога —
Там-сям тапырыцца яшчэ.
А праваруч заходзіць поле —
За гай — падковай ярыны.
Няўзнак, няўспех, пачуўшы волю,
Стрыжэ нагамі вараны.
«Спяшацца, брат, няма прычыны»,
Разводзіць думу старшыня...
Гайдаюць ціха каляіны
Зямлю, і неба, і каня.
Пад жаўруковаю дугою
Званок рассыпаў цішыню.
А з-за бярэзніку — другое
Спяванне прыпарнаму дню.
Грыміць палёў абнова — трактар,
На слух вядзе з ім баразну,
Турбуецца Васіль: а як там —
Ці скора ўлашчыць плуг вясну:
Прыкрые цёпла і надзейна,
Каб жніўнем узышла яна,
Каб будні сталіся нядзеляй —
За ўсё аддзякаваць спаўна...
«Калі раскіпяціцца сёння
Ў падлессі поле ўзняць Іван,
Лічы, што першымі ў раёне
На пасяўной закрыем план»...—
I ўжо, нібыта ўвачавідкі,
Нібы ў бязгучным тым кіно,
На палатне, жывым і плыткім,
Пабачыў, як Іван стырно
Славажна, велічна трымае,
Нібы на стол нясе пірог,
Ці свет — на лейцах — сунімае,
Як, не раўнуючы, сам бог:
Айцец, і сын, і дух машынны...
Такім Васіль яго сустрэў
I ў першы дзень, калі нахлынуў
Увесь народ — аж пыл курэў!
Як дзеці — кожны лез памацаць,
Пагладзіць дымнага каня.
— Ды ён, кажу вам, не для цацак,—
Іван буркліва адганяў.
Калі ж натоўп глядзець прышпарыў,
Як трактар выйдзе на загон,
Дык тут Івана нават з твару
Было не ўзнаць... Як вырас ён!
І як узвысіўся, узнёсся
Над тым абшарам, над зямлёй!..
Ірваў, змятаў цераспалоссе,
Дзе тупаў басанож раллёй,
Дзе кожны камячок на дотык
Ды і на пах знаёмы быў,
Дзе ласкаю, не толькі потам,
Радніўся з нівай дзень сяўбы...
А тут — разгон жалезных крокаў!
Што там былінка ці грудок,
Калі адразу паўвалокі
Ён плугам ворыва валок.
Нібы пад шнур — барознаў скібы,
I сама ў меру глыбіні,
І ні агрэхаў, і ні хібаў,
І не стамляецца ані.
Конь добры, кажучы няўрокам.
Але здалося Васілю:
Глядзіць як быццам бы звысоку
Араты на сваю зямлю.
А хіба з ёю гэтак можна?
А не пакрыўдзіцца яна?..
...Нібы ірвалася трывожна
Між сэрцам і зямлёй струна.
Пад успамінаў перамовы
Дарога вывела на лог,
Дзе з ліпы бусел местачковы
Вышыні ўладныя сцярог.
Яшчэ адзін пад'ём — за рэчкай,
I ўжо на ўзвалку з-за прысад
Пагрозна вырасла мястэчка —
Хоць ты варочайся назад.
Ды не спыніўся, не вярнуўся,
Адно не паганяў каня.
Няспешна, ціха азірнуўся,
Як бы душой усё абпяў...
Напіцца кнігаўкі прасілі,
Хоць Нача выйшла з берагоў.
Касым крылом касынкі сіняй
Махнула сойка наўздагон.
Адгрукатаў каменным брукам
Пад коламі раённы пляц...
Завулак. Цішыня. Ні гуку...
«І што ён скажа, гэты Сац?..»
Пачнём з таго, што, пэўна, Сацу
Не грэх бы пакланіцца тут:
Паўгода толькі прымуспрацы
Адмерыў Васілю нарсуд.
Бо павярнуў суддзя разборы
І следства на праўдзівы след:
Сказаў адно: «Які ён вораг?..» —
А Васілю адкрыўся свет.
Які ён вораг... Але ж толькі
Матрона сведчыла суду,
Як бульбу ён згнаіў і колькі
Свіных згубіць наймеўся душ.
І расказала, як на ферме,
Дзе быў яго загад прамы,
Жывёле па-шпіёнску перлі
З падсуднай бульбы той кармы.
Адно забылася: з якою
Разведкай звязан быў Васіль,
Назад зірнула з неспакоем:
«І як жа ён сказаць прасіў?» —
Вачыма Трыхана шукала:
«Каб ты з вучонасцю той спрах!..»
Ды позірк Ёхаў напаткала —
І мову з'еў авечы страх.
Хоць потым і падначыў Трыхан
Гукнуць: «Няправільны суддзя!» —
Сац адмахнуўся, як ад ліха,
Сказаў — да ўвагі грамадзян:
«Прашу падтрымліваць парадак!..»
Астатніх сведак распытаў
I прыгавор пасля нарады
Аб прымуспрацы зачытаў...
«Ну што ж — не прывыкаць, адроблю...» —
З развагаю не-старшыня
Задком заводзіў у аглоблі
Не-старшынёўскага каня.
А з ганка люд валіў агулам:
Яўсей трымаўся ля парэнч,
З прыскокам Мотра прашмыгнула,
I Трыханаў прадыбаў фрэнч.
Васіль Яўсея зваў пад'ехаць,
Ды той па крамах клопат меў.
А фрэнч ля Мотры, як бы нехаць,
Ухмылкай сцэджваў люты гнеў.
Смяяўся, пэўна, для прыліку,
A ў пекле цёмнае душы
Гарэла гарам, што артыкул
Не змог аб шкодніцтве падшыць.
Не загрымеў Васіль як вораг,
Хоць старшынёўскі збілі чын...
Грызуць і Мотру смутак з горам.
На гэта многа ёсць прычын...
Усю спектаклю заваліла,
Што сёння па дарозе ў суд
З каханкам назубок зубрыла:
Як што сказаць, каб збыўся цуд.
«Каб у руках мець старшынёўства,
Былі б і мы ў перадавых.
Яно ж і так, сказаць, геройства
З тваёй красой — і ў радавых.
Ды ты б, як ружачка, сядзела
Ў канцылярыі ca мной...»
I вось — сама! — згубіла, з'ела
Ўсё шчасце там, за той сцяной...
Цяпер адвернецца, няйначай,
Ад саракоўкі Трыханок:
Што маладому — парыбачыў
I далей невад павалок.
Хіба не знойдзе заляцанак,
Калі паставяць старшынёй?!.
Ды і пасады абяцанай
Цяпер не дачакацца ёй.
Не пасядзець у сакратарках,
Дзяржавай не пакіраваць...
Зноў тыя ж вёдры, вілы, таркі,
I той жа муж прыпрэцца спаць.
А гэтак марыла, чакала...
Хоць працаднямі не цвіла:
Ледзь-ледзь на мінімум хапала —
На сходах першаю была.
Лікбез канчала, дэлегаткай
Раней хадзіла ў сельсавет,
Між актывістак, пры выпадку,
Глядзеўся і яе партрэт.
Ды раскусілі Мотру людзі:
Грыміць на ходзе халастым.
Таму і кінулася ў суддзі,
Каб зноў павысіць свой актыў.
I трэба ж гэтак — спудлавала...
Дурніца — нават на вырост.
Нібыта ў роце кляп,— маўчала.
Усё... Усё кату пад хвост.
З такой прычыны-распрычыны:
«А каб вас там пагнула ў крук!..» —
На суд зірнула, дзе ляйчынай
Васіль вярнуў каня на брук.
«Ат, што ты возьмеш з гэтай бабы...» —
На Мотру ён і не злаваў:
Валоссе доўгае, ды слаба
Капусту варыць галава.
Адно што ў звадах — памялішчам
За пяць кабет заўжды мяце,—
Ну і язык: паганы прышчык
І той уссесці не хацеў!..
I ўсё заўсёды ёй вядома,
Пра ўсіх даложыць неўспадзеў:
І дома што, і што за домам,
I чый задворак чым смярдзеў.
Калі зачэпіцца ля студні
Язык вось гэткі за язык,
Глядзі, што дзень наступіць судны,
Пакуль прамоў аціхне зык.
Да лапця лапаць — вось і пара:
Аж пот курыцца над губой!
Таўкуць, і трэплюць, і сячкараць
Адна другой наперабой.
I ўжо агонь асядзе ў печы,
I галавешкі дадымяць —
Яны ж — каромыслы на плечы —
Пустымі вёдрамі грымяць.
На луг каня сцяжынай тупкай
Адводзіў поцемкам Васіль,
З раёна выслухаўшы трубку:
«Пячатку Плеўкіну здасі».
А хто быў Плеўкін — добра ведаў
I ў тэлефона не пытаў:
Цыган свядомы і аседлы,
Што так — нясеянае жаў.
Сказаць, які вандроўны вецер
Занёс яго з якіх дарог
На каланчу пры сельсавеце,—
Цыганскі бог і той не мог.
Пачаў з таго брандмайстар бравы,
Што ноччу ў лютаўскі мароз
З прысад — для ацяпляльнай справы —
Беразняку нацюкаў воз.
Калі ж дарожнік неўспадзеўкі
Праз дзень агледзеў той прагал,
Дык сам з сябе дзівіўся Плеўкін:
«Нельзя?! Да как же я не знал!..»
Другое з сельскай гаспадаркай
Знаёмства даў законны шлюб:
Зайшоў у прымы да свінаркі,
Перад касой схіліў свой чуб.
Цяпер на ферме быў не госцем,
Хваліў: «Какой свиной малыш!..»
Ды прытка кідалася штосьці
На ўцёкі парасё-скавыш.
Мажны, высокі, кучаравы.
Грудзіна — хоць абоддзе гні!
Шынель, гармонікам халявы —
Усё як ёсць для старшыні.
Што ж, хай бярэцца, хай кіруе,
Абы не Трыхан уздужэў.
Час пракурацтвы ўсім даруе,
А з подласцю — яно цяжэй.
Не змыеш і не адпрасуеш,
Калі на фрэнчы тым яна,
Як вош, паўзе, і галасуе,
І сведчыць: вось твая цана.
Хоць з Плеўкіна не надта клёку,
Але ж усе не без заган.
Хлеб старшынёўскі — хлеб не лёгкі
Хай паспытае і цыган!
Калі разважыць тут цвяроза,
Дык Васілю — гара з плячэй.
Як людзі кажуць, баба з воза —
Бяды не шмат — каню лягчэй.
Ішоў Васіль і вольна дыхаў,
Як травы, кветкі і зямля.
І думаў: на якое ж ліха
Жыццё вось гэта азаляць?..