Уладзіслаў Сівы-Сівіцкі - Год беларуса - Вершы. Вершав. апавяданні. Публіцыстыка

Даўнымі часы гэтак бывала —
Былі і дзейкі, былінкі.
I вады ў мора ўцякло нямала,
Як гэты ходзяць ўспамінкі.
Што вот калісьці у часы даўны,
На то ёсць доказ нязбіты,
Жыў «се» на свеце — пан вельмі слаўны,
Але затое сярдзіты.
У яго, бывала, бедны ці можны —
Шырока дзверы наросцяж:
Заязджай путнік ці падарожны,
А ўжо напэўна угосціць.
Але пры першым зараз спатканні
У кожнага — так як быць мае —
Гэтак адразу на пачаканні:
«Ці маеш іголку?» — пытае.
I калі маеш пры сабе голку,
Дастанеш абед, сняданне,
А як не маеш, тады без толку
Дастанеш толькі трапанне.
«Я, — так гаворыць, — пан многіх
літосці,
Як то другому здаецца,
А маю голку, каб зашыць штосьці,
Як толькі дзірка парвецца.
А ты, няшчасна, ліхая галота,
Як жывеш гэта, не знаеш.
Як падзярэцца твая капота,
Дык, чым зашыці, не маеш».
I так упудзіў усіх нямала,
I так у знакі ўсім даўся,
Што й за парог другі, бывала,
Без голкі выйсці баяўся.
Адзін раз неяк, забыўшы чыста,
Бо то ж было даўнавата,
Прыехаў нейкі «ахфіцаліста»
Туды у госці да брата.
А як не ведаў таго звычаю,
Дык не асцерагаўся,
I вот акурат, так як быць мае,
На пана з голкай нарваўся.
Дастаўшы лазню сабе патросе,
Навуку гэта ён мае,
I зарубіўшы гэта на носе,
Да пары толькі чакае.
А пан меў звычай сабе такоўскі,
Што кожны месяц без мала,
Наклаўшы на «се» убор дзядоўскі,
Ішоў ў каплічку, бывала.
I там, як просты дзядок убогі,
Пакорным вельмі рабіўся,
Паводле гэткай сваей налогі
За свае грахі маліўся.
Як той аб гэтым толькі дазнаўся,
Дык і адплату ўжо чуе.
I на дарозе за куст закраўся
Ды там ужо пана пільнуе.
Аж паказаўся дзед не на пуста
У пору дажджліву і золку,
А гэны вылез там із-за куста:
«А маеш, — кажа, — ты голку?»
Дзед туды й сюды пачаў віляці,
Як ў такіх разах бывае.
I калі гэны стаў прыставаці,
Дык пасля кажа: «Не маю».
Дзядок адразу хацеў даць ходу,
Вымкнуцца слізкім уюнам,
А гэны скеміў дзядкову моду
Ды пачаў чысціць бізунам.
Тады дзед гэны, зараз тут маеш,
Успаў на помысел меншы,
Таму гаворыць: «Ці ж ты не знаеш?
Я ж буду пан ваш тутэйшы».
А гэны дзеду зараз наскора:
«Якіх хто, знаю, тут станаў».
Ды ўсё лупе, пасля гавора:
«Знаю я гэтакіх панаў!»
I без усякіх такіх клапотаў
Так неяк ёмка і складна
Ягомасць гэны сабе ў ахвоту
Адтрапаў пана парадна.
А пасля тога зблізка і здалі
Было усякага толку.
Але пакінуў пан, як казалі,
Болей хапацца за голку.

Знаная рэч на свеце, што калі збяруцца
Двое роўных, заўсёды, як каты, дзяруцца.
Ды калі чорна ў роце альбо прутка ў лапе,
Будзе так, як з касой, што на камень трапе.
Гэтака ёсць прымаўка ў нашым народзе.
Быў сабе поп сярдзіты у адным прыходзе.
Меў жонку маладую, гладкую худобу,
Косы саўсім рудыя і глядзеў з-пад лобу.
А такія прыкметы ўсім знаны вельмі:
Руды, крывы, вугнявы — то напэўна шэльмы.
Вота ж ён так, як баша [22] Баша — паша. , на сваім хвальварку
Жыў раскошна без гора і вёў гаспадарку.
Як кожны з іх брата, меў таку патугу:
Галіў сваіх «авечак» і маліўся Богу.
А ў суседстве за рэчкай, гдзе млынок вясковы,
Шумеў, стоячы здаўна, цёмны бор хваёвы.
У тым баку, гдзе дарогі сходзяцца у вілкі,
Быў узгорак і на ім старыя магілкі.
А што вельмі старыя, можна па тым знаці,
Што растучых там хвояў удвух не абняці.
Бор той, як гаварылі, аддаўна быў дворны.
I як поп быў увесь рыжы, так ляснічы — чорны,
Шпаркі ён быў без меры, гарачы ваяка,
I казалі другія, быццам «аўстрыяка».
Ды, мусіць, была праўда, бо як настаў знова,
Саўсім мовы нашай ён не знаў ні слова.
Вота ж гэны ляснічы здумаў лес рубаці
Каля гэных могілак, а поп — не даваці.
Зрабіўся крык і гоман на увесь бярэзнік:
Ляснічы крычаў «каўтун», поп крычаў «мяцежнік».
Думалі, што з крыку пэўна драка будзе,
Але і пасля крыку было «дзела» ў судзе.
Бо поп, нядоўга ждаўшы, напісаў прашэнне
I за «самаўпраўства» і за «аскарбленне».
Суд як суд: завёў «дзела», паслаў па павестцы,
Што будзе гэту справу разглядаць на месцы,
I як для вінавацтва, так для абароны,
Каб былі ў час на месцы сведкі і староны.
Ляснічы сабраў стражу, узяў «прававеда»,
А поп — дзяка, старасту і старога дзеда
I так іх наўчае: «Юрка і Васілі,
Глядзеце ж, каб вы гэтак усе гаварылі,
Што тут яшчэ нядаўна ўсе крыжы стаялі,
Што на гэтых могілках вы бацькоў хавалі,
Што ўрэшце і сягоння ёсць такая мода
Хаваць тут нехрышчоных з усяго прыхода».
Сабраліся ўсе разам на той бугор спорны:
Земскі, сведкі, поп рыжы і ляснічы чорны.
Зноў спрэчкі пачаліся, старыя рахубы [23] Рахубы (польск.) — рахункі. :
Адзін глядзіць з-пад лобу, другі скаліць зубы.
А земскі, пры медалі, ўрэчы на шнурочку,
Пачаў пытацца сведкаў, але ў адзіночку.
Дык правіць адзін гэта, а другі не тое,
Той гаворыць да дзела, іншы што другое.
Як спытаў старога: «Што ты знаеш гэтак?»
«Мы тут, — кажа, — хавалі і бацькоў і дзетак».
«Добра, — земскі гаворыць, — а пакажы ж, мілы,
Гдзе будуць твайго бацькі і маткі магілы?»
А стары, знаць, забыўся, што гаварыць мае,
Паскрабаўшы за вухам, кажа: «Чорт іх знае!»
Ну дык з гэтакіх сведак, як з лазовых лісцяў,
Не меў «бацька» для дзела вялікай карысці.
Бо судзіцца — трэ ведаць і сказаць, не жарты,
Гэта будзе ўсё роўна, што іграць у карты.
Вота ж з гэнага дзіва, як прыйшло да скутку,
Выйграў «бацюшка» гэны на касцеле дудку.
I здалося б, што трэба аб гэтым забыцца,
Але поп наш задумаў, каб на кім памсціцца
I спагнаць сваю злобу на кім нязгледным:
На дворным чалавеку, на лесніку бедным.
Той, сказаць, дурнаваты, для Бога угодну
Прыйшоў да баці споведзь адбываць велікодну.
А папу таго трэба, і каб больш пранюхаць,
Ён сказаў сваёй дзеўцы, каб прыйшла
падслухаць
I выцягнуў, вужака, з таго панямножку,
Што той, быўшы на судзе, мусіць, прылгаў
трошку
I як відзіш з даносам узяўся, як за ветку,
Сваю дзеўку у «дзела» пасунуў за сведку.
I пайшла цяганіна, бачыў гэта кожны —
Пракукор, следавацель, после суд акружны.
А на судзе, вядома, зараз адвакаты
Цягнулі з чалавека апошнія шматы.
I па ўсім па гэтым, як кажуць, нарэшце
Бедны ляснік адсядзеў восем дзён урэшце!
А з гэтага карысці не было нікому,
Вось хіба адвакату ды папу рудому.