Алесь Карлюкевiч - Старонкі радзімазнаўства. Мясціны. Асобы

– Музей Купалы, – расказвае лагойскі краязнавец Вік тар Несцяровіч, – працуе і ў сярэдняй школе ў вёсцы Косі на. Адкрыты ён быў, праўда, шмат пазней, чым у Бяларуцкай школе, – у 1980 годзе. Але навідавоку – стараннасць і руплівасць мясцовых настаўнікаў, школьнікаў у засваенні памятак жыцця Купалы…

Віктар Антонавіч—таксама з маіх лагойскіх суразмоўцаў. Родам ён з Бярэзіншчыны. Але як закончыў філалагічны факультэт БДУ ў 1956м, так і звязаў свой лёс з Лагойшчынай. Спярша працаваў настаўнікам, пасля – у аддзеле адукацыі райвыканкама. У 1980 годзе прыйшоў у раённую газету. Працаваў літсупрацоўнікам, адказным сакратаром. Заўжды цікавіўся краязнаўствам. Але найгалоўнейшае захапленне Віктара Несцяровіча – лагойскі фальклор. Напісаў на гэтую тэму два дапаможнікі для настаўнікаў. Падрыхтаваў зборнік “Песні Лагойшчыны”, куды ўключыў болын за 450 аўтэнтычных тэкстаў. Пагадзіцеся, не кожны раён можа дазволіць сабе такую “раскошу”. А вось ў Лагойску адважыліся і, канешне ж, не прагадалі. Несцяровіч вяртае да жыцця, першы дапамагае захаваць тую моўную, фальклорную, песенную прастору, якую праз дзесяцігоддзі ніводзін музей, ніводзін архіў не здолее сам па сабе ўзнавіць. Часта з вялікай асалодай Віктар Антонавіч праводзіць паралелі сённяшніх дзён з перыядам Купалавага маленства, шукае гучанне народных песень у неўміручай паэзіі класіка.

…Ламу ўсё ж, здараецца, так і цягне назваць Браніслава Уладзіміравіча Сасноўскага Барысам? Вучань настаўніка беларускай мовы і літаратуры Захара Біралы сам у 1937 годзе патрапіў пад падазрэнне як “вораг народа”. А як жа?!. Займаўся ў літаратурным гуртку Біралы, пісаў вершы. Прыпісалі распаўсюджванне недазволенай літаратуры. Выключылі з камсамола. Мо і пасадзілі б, але ўступіўся тагачасны рэдактар раёнкі: Сасноўскі як селькор стаяў на ўліку ў камсамольскай арганізацыі рэдакцыі. Не дазволілі затое паступіць у педінстытут. Толькі праз год аднавілі ў камсамоле. Пачалі друкаваць. Падтрымаў Аркадзь Куляшоў, “праціснуўшы” падборку вершаў у газеце “Літаратура і мастацтва”. Другая спроба стаць студэнтам аказалася ўдалай. У час вайны Сасноўскі – падпольшчык, арганізатар партызанскага друку. А як сувязны змяніў імя – таму і цяпер часам некаторыя людзі сталага веку завуць яго Барысам.

Лепель, калі ў вандроўку ў Віцебск выбіраешся з Мінска, ніяк не абмінуць. Лічы, пры самай дарозе. Калі надараецца якая вольная гадзіна, то я заўжды спыняюся ў гэтым сімпатычным гарадку. Абавязкова зазіраю ў мясцовы краязнаўчы музей. А па горадзе экскурсаводам у мяне заўжды Ілья Юльянавіч Януш. Нам, даўнім, спярша завочным, знаёмцам, ёсць пра што пагаварыць, паразважаць…

Лепель заўжды прыцягваў да сябе даследчыкаў. Многія гісторыкі і краязнаўцы рупіліся, каб занатаваць у стагоддзях памяткі зямлі Лепельскай. У 1905 годзе ў Віцебску быў выдадзены нарыс Дз. I. Даўгялы “Лепель, павятовы горад Віцебскай губерні”. Цытую невялічкі фрагмент з выключна цікавай і фактаграфічна багатай кніжкі: “Местечко Лепель, в Витебской губернии состоящее и Виленскому бернардинскому женскому монастырю принадлежащее, которое заключает в себе до 274 душ – монастырских крестьян и в котором находится уездный город, повелеваем: со всеми крестьянами причислить в казенное ведомство и обратить оное в уездный город, причислив и самих жителей того местечка в мещанское состояние, а окружную землю в городской выгон; бернардинскому же монастырю взамен того произвести из казны ежегодно получаемый им ныне с того местечка доход, сколько оного по действительному расчету окажется”. гэта – з указа імператара Аляксандра I ад 5 красавіка 1805 года.

А хто ж, якія асобы звязаны з Лепелем і прыгожымі ляснымі і азёрнымі ваколіцамі, што раскінуліся побач?.. 3 1833 па 1839 год на Лепелынчыне жыў і працаваў паэт Ян Чачот. Адзін з філаматаў (сяброў навук). У Лепель патрапіў ужо пасля 10-гадовай высылкі, якую адбываў у Кізільскай крэпасці, а пасля ва Уфе. Чачот сабраў два зборнікі наднёманскіх і наддзвінскіх песень. Адзін з рукапісаў так і называўся – “Вясковыя песні з-пад Дзвіны, з ваколіц Лепеля і з самога Лепеля, размешчанага над вялікім возерам і вы ходзячай з яго ракі Улы (часам называемай Ульянкай), якая ўплывае ў Дзвіну пад мястэчкам Улай”.

Лепель – радзіма знакамітага расійскага акцёра Карпа Саленіка. Нарадзіўся ён у павятовым горадзе ў 1811 годзе. Спярша вучыўся на матэматычным факультэце Віленскага ўніверсітэта. Але цяга да акцёрства, захапленне камедыйнымі пастаноўкамі перамаглі. I ў 1831 годзе Карп – ужо ў складзе Харкаўскай тэатральнай трупы I. Ф. Штэйна. Спярша працаваў суфлёрам. Праз год таленавітага маладога чалавека заўважылі і перавялі ў склад акцёраў.