Р. Юсупов - Тәрҗемә һәм дөрес сөйләм мәсьәләләре

5. Рус сүзенең нинди дә булса бер мәгънәсенә татар сүзе үзе туры килә, барлык башка мәгънәләрен белдерү өчен алынма сүз кулланыла: цель – 1) максат, теләк (максатыбыз – яхшы уку – наша цель – хорошо учиться), 2) цель (цельгә ату – стрелять в цель); статья – 1) мәкалә (мәкалә язу – написать статью), 2) статья (закон статьясы – статья закона).

6. Рус сүзенең нинди дә булса бер мәгънәсен белдерү өчен алынма сүз кулланыла, барлык башка мәгънәләренә исә төрле семантик төркемнәргә караган татар сүзләре туры килә: 1) эффект (театрдагы тавыш эффектлары – шумовые эффекты в театре), 2) нәтиҗә, файда (азыктан нәтиҗәле файдалану – эффективное использование кормов), 3) тәэсир, йогынты (тамашачыларга тәэсир итү – произвести эффект на зрителей).

Төрле телдәге төп мәгънәләре бердәй лексик берәмлекләрнең специфик булуы аларның эчке мәгънәви мөнәсәбәтләрендәге үзенчәлекләр белән аңлатыла. Академик В. В. Виноградов бу хакта болай дип яза: «…сүзләрнең төп өлеше үзенең бәйләнешләрендә телнең үз системасының эчке мәгънәви мөнәсәбәтләре белән чикләнгән. Бу лексик (семантик) мәгънәләр бары тик мәгълүм бер төшенчәләр һәм аларны билгеләүче сүзләр белән бәйләнештә генә ачылырга мөмкин». Димәк, гадәттә, һәр сүзнең предмет белән нисбәттә торган мөстәкыйль лексик (төп номинатив) мәгънәсе булса да, аның өстәмә һәм күчерелмә мәгънәләре, нигездә, бары тик башка сүзләр белән бәйләнештә, ягъни контекстта гына ачыла. Бу – төрле телләрнең лексик берәмлекләре арасындагы тәңгәллекләрне билгеләгәндә һәм аларның характерларын өйрәнгәндә һичшиксез исәпкә алынырга тиешле мөһим кагыйдәләрнең берсе.

Тәңгәллекләр тапканда, контекстны төгәл исәпкә алу зарурлыгы бигрәк тә тәрҗемә процессында ачык чагыла. Күренекле тәрҗемә теоретигы А. В. Фёдоров әйткәнчә, «…чынлыкта тәрҗемә бервакытта да оригиналның билгеле бер сүзенә тәңгәллек буларак сүзлекләрдә (хәтта иң тулыларында да) теркәлгән берәмлекләр арасыннан сайлап алу белән генә чикләнми. Тәрҗемә эшендә күп очракларда сүзлектә исәпкә алынмаган сүзләрдән файдаланырга туры килә, чөнки сүзлек теге яки бу сүзнең башка сүзләр белән бәйләнешкә кергән һәм ул сүзнең эчтәлеген бик нык үзгәртә торган барлык конкрет тезмәләрен алдан күреп бетерә алмый».

Бу фикер русчадан татарчага тәрҗемәләрдән алынган мисаллар белән ачык раслана. Матур әдәбият, мәгълүмат чаралары һ. б. жанр тәрҗемәләрендә ике тел лексик элементларының мондый тәңгәллекләре бар: аларны беренче карашка тәңгәллек дип уйларга да кыен һәм бернинди сүзлектән дә табып булмый. Хәлбуки алар һич кенә дә тәрҗемә хаталары түгел, бәлки телләр арасында, киң контекстны исәпкә алып, лексик-семантик тәңгәллекләр урнаштыру нәтиҗәсе.

Мисаллар:

Я занимался у Олега Курешова – Мин Олег Курешовта укыдым (заниматься – уку).

С начала учебного года в неё записалось 370 человек. – Уку елы башында 370 кеше укырга кергән иде (записаться – укырга керү).

Девочку помог поднять. – Кызны үстереште (помочь поднять – үстерешү).

Робкий свет месяца – тонык ай яктысы (робкий – тонык); сытый конь – көр ат (сытый – көр); болезнь повторяется – авыру яңара (повторяться – яңару); старая школа – иске мирас (школа – мирас).

Телләрнең үзенчәлекле булуы сәбәпле, аерым гына алганда мәгънәсен билгеләү мөмкин булмый торган кайбер татар һәм рус сүзләре арасындагы тәңгәллекләрне бары тик контекстта гына табарга мөмкин. Мәсәлән, рус телендә хатын дигән татар сүзенә тәңгәллек контекстка таянып кына билгеләнә, чөнки бу сүз, нинди сүз белән бергә килүенә карап, жена мәгънәсен дә, женщина мәгънәсен дә белдерә. Рус телендәге брат, сестра, идти кебек сүзләрне татарча биргәндә дә шулай эшләнә, чөнки аларның да мәгънәләре контекстта гына ачыклана.

Тәрҗемә процессында бер телдәге сүзгә икенче телдә мәгънә һәм стиль ягыннан һәрвакыт туры килә торган даими тәңгәллекләрдән файдалану мөмкинлеге аз була. Даими тәңгәллек төшенчәсе лексиканың кайбер катламнарына: терминнарга, ай, көн исемнәренә, кайбер туганлык атамаларына, хайван, эш кораллары исемнәренә, зат алмашлыкларына һ. б.га карата гына кулланыла.

Күпчелек очракта сүзнең мәгънәсе мөстәкыйль булмый: ул оригиналда да, тәрҗемәдә дә контекстка (җөмләгә, абзацка, бүлеккә һ. б.) бәйле һәм шунда гына ачыклана. Шунлыктан теге яки бу сүзне бер телдән икенче телгә тәрҗемә итү һәр очракта аерым хәл ителә: бирелгән сүзнең мәгънәсе оригинал контекстына нигезләнеп билгеләнә һәм аңа тәңгәллек тәрҗемә теле контекстын исәпкә алып табыла. Тагын шунысы бар: оригиналның бер сүзе ике яки берничә сүз белән һәм, киресенчә, ике яки берничә сүзе бер сүз белән дә тәрҗемә ителергә мөмкин. Кайчакта оригинал сүзе, алдагы тексттан аңлашылмаганлыктан, тәрҗемәдә төшереп тә калдырылырга яки алмашлык белән бирелергә һәм, киресенчә, оригиналда булмаган очракта да тәрҗемә телендә теге яки бу сүз өстәлергә һәм оригиналдагы алмашлык тәрҗемәдә исем белән алмаштырылырга мөмкин.