Р. Юсупов - Тәрҗемә һәм дөрес сөйләм мәсьәләләре

Төрле телләрдә төп номинатив мәгънәләрендә туры килә торган сүзләр булу, аларны бер телдән икенчесенә тәрҗемә иткәндә, эквивалент тәңгәллекләрдән файдалану мөмкинлеге тудыралар.

Ике тел сүзләре арасында тәңгәллекләр табу – иҗади, катлаулы эш, һәм аны дөрес, уңышлы хәл итү өчен, үзара мөнәсәбәттәге телләрне, аларның лексик-семантик системалары нисбәтенең кануннарын, ике телнең дә сүзләре арасындагы бертөрле, охшаш якларны һәм специфик үзенчәлекләрне белү әһәмиятле.

Әйтергә кирәк, билингвлар һәм тәрҗемәчеләр телендәге хаталар барыннан да бигрәк ике телнең лексик-семантик системасындагы үзенчәлекләрне исәпкә алмау һәм ике телдәге бертөрле күренешләрне үзенчәлекле яклардан аера белмәү аркасында килеп чыга.

Лексик-семантик системаның үзенчәлекле булуын Л. В. Щерба болай күрә: «…безгә үзебезнең турыдан-туры тәҗрибәбездә бирелгән дөнья, бөтен җирдә дә бертөрле булып калып, төрле телләрдә төрлечә үзләштерелә».

Төрле телләрдәге сүзләр һәр очракта индивидуаль һәм специфик кулланыла. «Агач белән эш итә торган барлык халыкларның да телләрендә, – дип яза В. М. Солнцев, – агачны билгели торган сүзләр бар. Ләкин төрле телләрдә агачларны билгеләү белән бәйләнешле сүзләрнең мәгънәләре туры килмәскә дә мөмкин».

Төп мәгънәләре бердәй төрле телләрдәге сүзләрнең мәгънә күләмнәре бер-берсенә туры килмәү бу телләрнең семантик төркемнәре арасында катлаулы мөнәсәбәтләр китереп чыгара. Ике тел сүзләренең үзара нисбәтен киңәйтә барганда, бер-берсе белән кисешә һәм өлешчә бер-берсенә туры килә торган семантик төркемнәрнең чиксез күп тармаклары барлыкка килә. Мәсәлән, төп сүзе горячий булган төркем берәмлекләре татар теленең кайнар, кызу, көчле, ялкынлы, мәшәкатьле һ. б. лексемалардан төзелгән төркем сүзләре белән өлешчә нисбәткә керә: кайнар чәй – горячий чай; кызу (канлы) кеше – горячий человек; көчле теләк – горячее желание; мәшәкатьле көн – горячий день. Бу семантик төркем сүзләре рус телендәге башка төркем сүзләре белән нисбәткә керәләр. Мәсәлән, көчле сүзенең төрле мәгънәләре югарыда күрсәтелгән горячий сүзе белән килгән пардан тыш башка төркем элементлары белән нисбәти парлар төзи: сильный, мощный, могучий, крепкий, бурный, тяжкий һ. б. Бу сүзләрнең һәркайсы үз чиратында татар телендәге башка семантик төркемнәрнең төрле лексик берәмлекләре белән нисбәти парлар ясый, һәм шулай чиксез дәвам итә. Шул рәвешчә, төп мәгънәсе буенча үзара мөнәсәбәткә кергән төрле тел сүзләренең мәгънә күләмнәрендәге аерма бер-берсе белән нисбәткә керә торган эргәдәш семантик төркемнәр барлыкка китерә, ул төркемнәр үз чиратында башка төрле юнәлешләрдәге охшаш төркемнәр китереп чыгара.

Ике тел сүзләреннән төзелгән семантик төркемнәрнең шулай бик катлаулы үрелеп баруы җирлегендә бу телләрдәге лексик тәңгәллекләрнең берничә төре аерылып чыга. Аларны өйрәнү һәм белү сөйләм культурасы, тәрҗемә теориясе һәм практикасы өчен, шулай ук туган телне һәм рус телен икетеллелек шартларында укыту методикасын эшләү өчен мөһим.

Татар-рус телләре практикасы өчен аеруча әһәмиятле тәңгәллекләрне карап китик:

1. Рус сүзенең төрле мәгънәләренә татар теленең төрле семантик төркемнәрендәге сүзләр туры килә. Мәсәлән: убрать – 1) җыештыру (бинаны җыештыру – убрать помещение), 2) урып-җыю, җыеп алу (игенне җыеп алу – убрать урожай), 3) бизәү (бүлмәне чәчәкләр белән бизәү – убрать комнату цветами), 4) көрәү (кар көрәү – убрать снег) һ. б.; острый – 1) үткен (үткен пычак – острый нож), 2) очлы (очлы сәнәк – острые вилы), 3) үткен, зирәк (үткен күз – острый глаз), 4) ачы (ачы тел – острый язык), 5) көчле, каты (көчле ис – острый запах, каты авыру – острая болезнь), 6) кискен, чиктән тыш, киеренке (киеренке хәл – острое положение) һ. б.

2. Рус сүзенең төрле мәгънәләренә татар телендәге бер үк семантик төркем сүзләре туры килә: чистить – 1) чистарту (тәрәзә чистарту – чистить окно), 2) әрчү (бәрәңге әрчү – чистить картошку); дружный – 1) дус, тату (дус малайлар – дружные ребята, дус яшәү – жить дружно), 2) бердәм (бердәм эш – дружная работа) һ. б.

3. Рус теленең төрле мәгънәләренә татар телендәге төрле семантик төркем сүзләре туры килә: резать – 1) кисү (пычак белән кисү – резать ножом), 2) турау (бәрәңге турау – резать картошку), 3) яру (кабак яру – резать тыкву), 4) сую (каз сую – резать гуся) һ. б.

4. Рус телендәге төрле семантик төркем сүзләренә татар теленең күпмәгънәле бер сүзе туры килә: 1) знать – белү (много знать – күп белү), 2) уметь – белү (уметь читать – укый белү); 1) готовить – әзерләү (готовить пищу – ашарга әзерләү), 2) делать – әзерләү (делать уроки – дәрес әзерләү).