Р. Юсупов - Тәрҗемә һәм дөрес сөйләм мәсьәләләре

Хәзерге вакытта сөйләмебездә, татарча газета-журналларда, радио-телевидение тапшыруларында, фәнни хезмәтләрдә һәм рәсми кәгазьләрдә, төрле документларда, хәтта матур әдәбият әсәрләрендә дә телебезне бозып куллану күренешләренә шактый еш тап буласың. Хакыйкать шул: телдән һәм язма сөйләмебездәге ялгышлар көннән-көн арта бара.

Моның бер сәбәбе туган телне начар белү булса, икенчесе – бер телдән икенче телгә дөрес тәрҗемә итә белмәү.

Безнең тормышыбызда русчадан татарчага тәрҗемә итү әһәмиятле урын били. Мәгълүмат чараларындагы материалларның күбесе рус теленнән тәрҗемә итеп алына, тәрҗемә фәнни эшләрдә, документ һәм канцелярия кәгазьләрендә, рекламада һәм башка өлкәләрдә дә киң кулланыла. Әмма боларны, нигездә, бу эшкә өйрәтелмәгән кешеләр башкара, шунлыктан тәрҗемәдә еш кына чыганак телдә (оригиналда) белдерелгән мәгънә дә, тәрҗемә теле үзе дә бозылуга дучар була.

Бу китап, шушы проблеманы истә тотып, тәрҗемәчеләрнең сыйфатлырак итеп эшләвенә ярдәм итү максатында әзерләнде. Монда бер телдән икенче телгә тәрҗемә итүнең иң әһәмиятле кагыйдәләре (принцип, метод һәм ысуллары) бәян ителә, бүгенге көндә тәрҗемә материалларында очрый торган күп санлы тел ялгышларына анализ ясала, уңай мисаллар үрнәгендә алардан арыну юллары күрсәтелә.

Укучылардан, китапка карата фикерләрен, тәкъдимнәрен белдереп, нәшрият адресы белән авторга мөрәҗәгать итүләрен үтенәбез. Алар, рәхмәт хисләре белән кабул ителеп, киләчәк басмаларда исәпкә алыныр.

Һәртөрле тәрҗемәгә куелган иң әһәмиятле, хәлиткеч таләп шуннан гыйбарәт: ул тәрҗемә ителә торган материалның (оригиналның) эчтәлеген, мәгънәсен әдәби телдә мөмкин булганча дөрес һәм тулы итеп бирергә тиеш.

Мәгънәне, эчтәлекне тулы бирү принцибы тәрҗемә төгәл булырга тиеш дигән таләп белән аерылгысыз. Тәрҗемә төгәл булмаса, анда оригиналның мәгънәсе тулы бирелә алмый һәм, киресенчә, оригиналның мәгънәсе тулы бирелмәсә, тәрҗемәнең төгәл булуы мөмкин түгел.

Төгәллек проблемасы элек-электән үк тәрҗемә мәсьәләләре белән шөгыльләнүчеләрнең игътибар үзәгендә торган һәм еш кына бәхәсләр дә китереп чыгарган…

Бу хакта В. Г. Белинский бик әһәмиятле фикерләр әйтеп калдырган. Ул тәрҗемәчеләргә оригиналның уңышлы яклары да, уңышсыз яклары да үзгәртелмичә, төгәл бирелергә тиеш дигән катгый таләп куя. Аның «Матур әдәбият тәрҗемәсендә бернинди төшереп калдырулар да, өстәүләр дә, үзгәртүләр дә булырга тиеш түгел. Әгәр әсәрдә кимчелекләр бар икән, алар да нәкъ шулай, үзгәртелмичә бирелергә тиеш» дигән сүзләре хәзерге заман тәрҗемәчеләре өчен лозунг булып торырга тиеш, ул матур әдәбият тәрҗемәсе өчен генә түгел, башка төр тәрҗемәләр өчен дә әһәмиятле.

Безнең хәзерге шартлардагы тәрҗемә практикасында аңлы рәвештә җитди сәяси хаталар җибәрү юк кебек, хәер, аның җирлеге дә калмады дияргә була. Әмма шулай да төрле сәбәпләр: тәрҗемәченең игътибарсызлыгы, оригинал телен яхшы белмәве, тәҗрибәсе җитмәве һ. б. аркасында кайбер тәрҗемәләрдә җитди генә мәгънә хаталары очрый әле. Мәсәлән, хатын-кызның иреннән яки егетеннән кечерәк булуы – гадәти хәл дигән җөмләдә кечерәк сүзе ялгыш мәгънәдә кулланылган. Тексттан аңлашылганча, җөмлә …егетеннән яшьрәк булуы – гадәти хәл рәвешендә төзелергә тиеш иде.

Мәгънә ялгышлары татар теленнән рус теленә сүзлек буенча, сүзгә-сүз (подстрочник) тәрҗемә ителгән матур әдәбият әсәрләрендә дә сизелерлек урын алып тора. Шундый хаталар аркасында, мәсәлән, Ф. Хөснинең «Җәяүле кеше сукмагы» романының русчага тәрҗемәсендә әсәрнең милли колориты, сәнгатьлелек дәрәҗәсе шактый түбәнәйгән.

Эчтәлек формадан башка булмый: алар аерылгысыз бәйләнештә. Матур әдәбият әсәренең дә тәрҗемәдә мәгънәсен, эчтәлеген, фикерен бирү турында гына сүз йөртеп, икенче телгә аның формасын да күчерү турында онытырга мөмкин түгел. Югыйсә эчтәлек һәм форма бердәмлеге бозылыр иде. Шуңа күрә оригиналның форма элементларын икенче телдә гәүдәләндерү тәрҗемә принципларының иң әһәмиятлеләреннән санала.

Форманы бирү үзмаксат түгел, аны икенче телгә күчерү оригиналның эчтәлеген тулы гәүдәләндерү бурычы белән бәйләнгән.

Тәрҗемәдә әсәрнең формасын бирү форманы тәшкил итә торган образлылык элементларын, сурәтләү чараларын, җөмлә төзелешен, сүз тәртибен, интонацияне һ. б.ны икенче телгә күчерүне, дөресрәге, икенче телдә аларга тиң чаралар табуны күздә тота. Тәрҗемәдә матур әдәбият әсәренең формасын бирү – аның сәнгатьлелек үзенчәлеген, интонациясен, эмоциональлеген, автор стилен гәүдәләндерү дигән сүз.