Р. Юсупов - Тәрҗемә һәм дөрес сөйләм мәсьәләләре

Оригиналның форма үзенчәлекләрен гәүдәләндерүгә күренекле тәрҗемәчеләр, теоретиклар элек-электән игътибар итеп килгәннәр һәм, тулы кыйммәтле тәрҗемәгә ирешү өчен, форма элементларын да мөмкин кадәр тулы сакларга кирәк дип исәпләгәннәр. Данлыклы «Адольф» әсәренең тәрҗемәчесе П. А. Вяземский бу хакта менә ничек язган: «Тәрҗемә ике ысул белән башкарыла: берсе бәйсез, икенчесе бәйле. Беренчесе белән эшләгәндә, тәрҗемәче, оригиналның мәгънәсен һәм рухын үзенә сеңдереп, аңа үз формаларын сала; икенчесе белән эш иткәндә, оригинал формаларын да сакларга тырыша, шул ук вакытта ул телнең стихияләрен дә исәпкә ала, әлбәттә. Беренче ысул уңайлырак, икенчесе җайсызрак, мин икенчесен сайлап алдым».

Россия тәрҗемә теориясе дә оригиналның форма үзенчәлекләре икенче телдә максималь тулы сакланырга тиеш дип өйрәтә, һәм тәрҗемәчеләр шул принципка таянып эш итәләр.

Форманы тулы гәүдәләндерү турындагы кагыйдә оригинал тәрҗемәгә стиль ягыннан туры килергә тиеш дигән принципка кайтып кала. Чыннан да, оригиналның үзенчәлекләре: сурәтләү чаралары, образлылык элементлары, интонациясе һ. б. икенче телдә тулы кыйммәтле итеп бирелә икән, бу – тәрҗемә оригиналга стиле буенча тиң дигән сүз. Икенче төрле әйткәндә, тәрҗемәче үзе эш иткән телдә авторга хас язу алымнарына: әйтик, билгеле бер характердагы тропларга, гади сөйләм сүзләренә, диалекталь сүзләргә, җөмлә төзелешенә һ. б.га туры килерлек чаралар таба һәм, шулай итеп, оригинал стиленә тиң стиль булдыра.

Сөйләгән сүзләргә йомгак ясап, матур әдәбият тәрҗемәсенә тагын бер шарт куярга мөмкин. Оригиналга мәгънәсе, эчтәлеге, формасы һәм стиль үзенчәлекләре буенча тиң тәрҗемә аңа эстетик яктан да туры килә. Чөнки матур әдәбият әсәренең эчтәлек һәм форма бердәмлеге укучыда билгеле бер эмоцияләр, кичерешләр тудыра, аңа тәэсир итә, икенче төрле әйткәндә, ул билгеле бер эстетик әһәмияткә ия була. Ә инде эчтәлек белән форма бердәмлеге икенче телгә тулы кыйммәтле килеш күчерелә икән, тәрҗемә оригиналга эстетик яктан да тиң була, һәм ул шулай булырга тиеш тә. Бу сыйфат тәрҗемәнең төп принципларыннан берсен тәшкил итә.

Тәрҗемәдә кайчак ялгыш төгәллеккә тиңләштерелә торган, ләкин, асылда, аның белән уртаклыгы булмаган бер төшенчә – хәрефкә-хәреф тәрҗемә (буквализм) төшенчәсе бар.

Тәрҗемә теориясе хәрефкә-хәреф тәрҗемә итү булмаска тиеш дип өйрәтә. Чөнки, болай эшләгәндә, оригиналның эчтәлеген, мәгънәсен, сәнгать үзенчәлекләрен, авторның стилен тулы биреп булмый, шуның өстенә тәрҗемә теленең нормалары бозыла, һәм ул укучыга авыр аңлашыла.

Хәрефкә-хәреф тәрҗемә методы белән эш иткәндә, тулы кыйммәтле, оригиналга тиң тәрҗемәгә ирешеп булмавы турындагы фикер элекке вакытлардан ук күп кенә күренекле әдәбият, тел әһелләре тарафыннан әйтелгән. Мәсәлән, А. С. Пушкин ук инде хәрефкә-хәреф тәрҗемәләрне тәнкыйтьләп чыккан булган. Мильтонның «Югалган оҗмах» әсәренең тәрҗемәсе турында ул болай дип язган: «Һичшиксез, Шатобриан, Мильтонны сүзгә-сүз бирергә тырышса да, тәрҗемәсендә мәгънә һәм әйтелеш дөреслеген саклый алмаган. Сүзгә-сүз тәрҗемә беркайчан да дөрес була алмый». Хәрефкә-хәреф тәрҗемәне төгәллек белән бутарга ярамый. Тәрҗемәдә төгәллек принцибы ул – оригиналның мәгънәсен, форма үзенчәлекләрен мөмкин кадәр дөрес итеп, ягъни оригиналны максималь тулы итеп бирүгә юнәлтелгән принцип. Шушы бурычны үтәү процессында оригинал теленең теге яки бу элементлары икенче телгә сүзгә-сүз күчерелергә мөмкин. Ләкин бу аңлы рәвештә оригинал үзенчәлекләрен бик төгәл, тулы бирү максатында эшләнелә, һәм монда оригиналның эчтәлегенә дә, формасына да зыян килми, тәрҗемә теле дә бозылмый. Хәрефкә-хәреф тәрҗемә ул шундый тәрҗемә: анда оригинал теле элементларын калькалаштыру аның эчтәлек һәм форма бердәмлеген тулы бирүгә хезмәт итми, киресенчә, аны ялгыш, буталчык итеп күрсәтә, шуның өстенә тәрҗемә теленең нормаларын боза. Димәк, төгәллек төшенчәсе тулы кыйммәтле, дөрес тәрҗемәне күздә тотса (төгәл тәрҗемә составына, аның бер өлеше буларак, урынлы сүзгә-сүз тәрҗемә керергә мөмкин), хәрефкә-хәреф тәрҗемә начар тәрҗемәне, тискәре күренешне белдерә.

Тәрҗемә хәрефкә-хәреф булмаска тиеш дигән принцип иҗадилыкны күздә тота. Оригиналга тиң тәрҗемәгә иҗади эшләгәндә генә ирешергә мөмкин. Машина тәрҗемәсеннән кала һәртөрле тәрҗемә – иҗади процесс. Бу – төзелешләре буенча һәр телнең төрлечә, үзенчәлекле булуы һәм шунлыктан алар арасында һәр очракка яраклы даими эквивалентлар табарга мөмкин булмау белән аңлатыла. Билгеле бер тел чаралары белән белдерелгән мәгънәне, фикерне, сәнгатьлелекне икенче бер тел чаралары ярдәмендә чиксез күптөрле вариантларда бирергә мөмкин. Тәрҗемәченең бурычы – шул күптөрле вариантларның берсен, эчтәлеге, формасы буенча оригиналга мөмкин кадәр якынрагын эзләп табу. Әнә шул эзләү иҗадилыкны тәшкил итә дә инде.