Фагима Хисамова - Татар теленең тарихи грамматикасы - Фонетика. Морфология / Историческая грамматика татарского языка. Фонетика. Морфология

Татар телендә бу чиратлашуның иң таралган төбәге – урта диалектның Минзәлә сөйләше, һәм бу күренеш, гадәттә, күрше башкорт теле йогынтысы буларак аңлатыла.

Минзәлә сөйләшендә з ~ḋ тәңгәллеге сүзнең төрле урыннарында чагылыш таба: а) сүз башында: зур – ḋ ур, зыян – ḋ ыйан, зат – ḋ ат һ.  б.; ә) сүз уртасында: бозау – бо ḋ ау, базар  – ба ḋ ар, қ азы қ – қ а ḋ ы қ һ.  б.; б) сүз ахырында: қ аз – қ а ḋ , баз – ба ḋ, қ ыз – қ ы ḋ ( қ ы ḋ ыл) һ.  б.

Алда искәртелгәнчә, з ~ḋ тәңгәллеге, Минзәлә сөйләшеннән тыш, беркадәр чикләнгән күләмдә Казан арты сөйләшләрендә, шулай ук Урал төбәгендә таралган сөйләшләрдә дә очрый. Шуңа бәйле рәвештә диалектолог галимнәр бу фонетик күренешнең бары тик башкорт теле йогынтысы гына түгеллеген, ә бәлки татар теленең борынгыдан килгән үзенчәлеге булу мөмкинлеген кире какмыйлар (Л. Жәләй). Казан арты сөйләшләрен тикшергән галимә Н.  Б.  Борһанова исә аны бу якларга күчеп утырган болгарларга бәйләп аңлата.

Төрки телләр күләмендә алганда, шулай ук з авазының тарихи үзгәрешенә караган бер әһәмиятле фонетик күренешне з~р тәңгәллеген, ягъни ротацизм күренешен билгеләп үтәргә кирәк. Бу үзенчәлек буенча тел тарихы фәнендә төрки телләрне икегә бүлеп йөртәләр: з телләр (бу төркемгә, асылда, хәзерге чуаш теленнән башка барлык телләр керә) һәм р телләр (бу төркемгә исә чуаш теле һәм борынгы болгар теле карый). з~р тәңгәллеге чуаш телендә системалы чагылыш таба, бу тәңгәллек күбрәк сүз ахырына туры килә: утыз – в ă т ă р, көз – кер, боз – п ă р, қ аз – хур, қ ыз – хир (х ě р), йөз – čě р, ту ғ ыз – т ă х ă р (т ă хх ă р), қ ондыз – қă нд ă р һ.  б. Ротацизм күренеше шулай ук борынгы болгар каберташ язмаларында, күбрәк саннарның язылышында урын ала: җиати җүр җирм икенш җал – җиде йөз егерме икенче ел, тарих җиати җүр вун т ă

Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.

Карагыз: Общее языкознание (Методы лингвистических исследований). – М.: Наука, 1973. – С. 34—101; Сравнительное изучение языков разных семей (Теория лингвистической реконструкции). – М.: Наука, 1988. – С. 90—105, 181–189; Щербак  А.  М.   Сравнительная фонетика тюркских языков. – Л.: Наука, 1970.   – С.   9—24; Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Фонетика. – М.: Наука, 1984. – С. 3—15 (алга таба «Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков» «СИГТЯ» дип кыскартылып биреләчәк).

Җәләй Л. Татар теленең тарихи фонетикасы буенча материаллар.  – Казан: Татгосиздат, 1954.

Җәләй Л. Татар теленең тарихи морфологиясе (очерклар). – Казан: Фикер, 2000. (Китапны төзү һәм матбугатка әзерләү эшен Ф.  С.  Фасеев башкарган. Кулъязмаларны әзерләүдә шулай ук филология фәннәр докторы Ф. Ю. Юсупов һәм Ә. Латыйпов катнашкан.)

Богородицкий В. А. Введение в татарское языкознание. – Казань: Татгосиздат, 1953.

В. А. Богородицкий хезмәтендә татар авазлары тарихына караган мөһим фикерләр алдагы бүлекләрдә тәфсиллерәк шәрехләнәчәк.

Яфаров Л. И. Некоторые тенденции в фонетике татарского языка: Автореф. дисс… канд. филол. наук. – Казань, 1955.

Нуриева А. Х. Татар теле тарихыннан материаллар. – Казан: КДУ нәшр., 1975.

Ахметьянов Р. Г. Сравнительное исследование татарского и чувашского языков. – М.: Наука, 1978.

Әхмәтьянов Р. Г. Татар теленең этимологик сүзлеге. 4 томда. 1  т. (А – Й). – Бирск, 2005.

Әхмәтьянов Р. Г. Татар терминологиясенең тарихи чыганаклары. – Казан: Татар. кит. нәшр., 2003.

Щербак А. М. Сравнительная фонетика тюркских языков.  – Л.: Наука, 1970.