Анатоль Астапенка - Нацыянальная ідэя ў сучасным свеце

Такім чынам, нацыяналізм і фашызм — гэта не тоесныя, і, нават, не роднасныя, а па сутнасці процілеглыя з’явы і паняцці. Нашы высновы вельмі блізкія да вывадаў вядомага філосафа і палітолага ХХ стагоддзя Э. Сміта, які піша: «…фашызм і нацызм прадстаўляюць сабой альтэрнатыву і выклік нацыяналістычнаму еўрапейскаму і сусветнаму бачанню развіцця, а не працяг яго».

Уступаючы ў трэцяе тысячагоддзе пасля Ражджаства Хрыстовага, трэба выразна ўсведамляць рэальнасць існавання істотна розных з’яў, звязаных з паняццем нацыі.

Па-першае, гэта класічны, чысты нацыяналізм, пра які мы вялі гаворку з самага пачатку. З ім звязаны такія высокія пачуцці, як патрыятызм, хрысціянская любоў да свайго народа і наогул прагрэс і будучыня народаў.

Па-другое. Існуюць і крайнія, негатыўныя формы нацыяналізму, якія звязаны з неапраўданымі вераваннямі ў абранасць, ці выключнасць сваёй нацыі. Гэта мы бачым, на прыкладзе «богаабранага» яўрэйскага народа і славянафілаў часоў расійскага імперыялізму. Гэтыя формы нацыяналізму яшчэ не прадстаўляюць фенамена фашызму, але пры пэўных умовах могуць перайсці ў яго.

Па-трэцяе. ХХ стагоддзе дала нам і прыклад альтэрнатывы нацыяналізму, яго антыподу ў сэнсе адносін да нацыі. Гэтым паняццем з’яўляецца фашызм — самая крайняя форма нацыяналізму, калі любоў да сваёй нацыі пераходзіць у адносіны да яе як апірышча гвалту, бессэнсоўную, крывавую «чыстку» свайго народа — як гэта было ў фашысцкай Германіі і ў СССР сталінскіх часоў, калі ролю арыйскай нацыі ўзялі на сябе камуністы.

Апошнія палітычныя падзеі (найперш ваенныя дзеянні ў Чачні, і Сербіі), напрамую звязаны з разгледжанымі пытаннямі, яны закранаюць самым непасрэдным чынам нацыянальныя праблемы. Ад правільнага падыхода да праблем суіснавання розных нацый, пытанняў самавызначэння народаў залежыць будучыня гэтых народаў і будучыня чалавецтва наогул.

Сказанае падцвярджае важнасць паліталагічнага аналізу канкрэтных праяў фашызму ў свеце і яго суадносін з нацыяналізмам. Гісторыя павінна ўсё ж нечаму навучыць нас.

Нацыяналізм заўсёды быў ворагам камуністычнай ідэалогіі, а камуністычныя дзеячы ў сваю чаргу прыпісывалі нацыналізму буржуазную прапаганду і змагаліся з ім, як з прадуктам капіталізма. І сапраўды — сцвярджалі прыхільнікі навуковага камунізму — паняцце «нацыя» ўжываецца ў адносінах як да класу пралетарыяў, так і да класу капіталістаў, але ж капіталізм мусіць згінуць, людзі стануць роўнымі і тады настане адзінства сярод людзей, якія ня будуць дзяліцца на нацыі. Настане шчаслівае камуністычнае грамадства, дзе ўсе людзі радасна адпачываюць і творча бавяць час. Савецкі Саюз яшчэ да ІІ сусветнай вайны цаной вялізных ахвяр, цаной тысяч загінуўшых у гулагаўскіх лагерах грамадзян даў урок усяму Свету, як будаваць камунізм. Дзякуючы надзвычайнай сакрэтнасці камуністычнае кіраўніцтва здолела прадэмастраваць знешні эфект поспехаў, цалкам схаваўшы свае злачынныя дзеянні супраць свайго ж народа.

Вынікам такой палітыкі стала адносна вялікая папулярнасць сацыялістычных і камуністычных ідэй у шэрагу краін, галоўным чынам трэцяга Свету. Пасля ІІ сусветнай вайны ў гэтых краінах пачаўся шырокі антакаланіяльны рух, які спалучаў нацыянальныя пачуцці многіх народаў з марксісцкай ідэалогіяй. З’явіўся нават тэрмін — «марксісцкі нацыяналізм».

Што ж знайшлося агульнага паміж нацыяналізмам і марксізмам-ленінізмам? На гэтае пытанне ёсць, як лёгка ўбачыць, станоўчы адказ. Абедзве ідэалогіі засцярагаюць ад адчуджэння чалавека, характэрнага для капіталістычных краін. Нацыяналісты змагаюцца за лепшае будучае сваёй дзяржавы, дабрабыт свайго народа для іх — першасная задача. Камуністы таксама, як галоўную мэту ставяць лепшую, ідэальную будучыню свайго грамадства. На гэтай платформе — адзінства ў мэтах супрацьдзеяння рацыянальнаму, мондыялістычнаму грамадству, характэрнаму для многіх краін Захаду — і будуецца марксісцкі нацыяналізм. Найбольшае распаўсюджанне марксісцкі нацыяналізм атрымаў у краінах трэцяга Свету: Кубе, Анголе, В’етнаме, Мазамбіку. Працэсы, якія адбыліся ў гэтых краінах, нагадвалі раннія нацыяналістычны рухі часоў французскай рэвалюцыі 1789 года — з той толькі розніцай, што папярэднікам сучасных будаўнікоў нацыянальных дзяржаў ня быў вядомы марксізм. У далейшым будзем называць гэты варыянт сучаснага нацыяналізму «левым».

Вялікую ролю ў распаўсюджанні левага нацыяналізму ў краінах трэцяга Свету пасля ІІ-й сусветнай вайны, а таксама ў краінах Усходняй Еўропы, адыграла перамога СССР у вайне супраць фашызма і як вынік перамогі — зацвярджэнне статусу звышдзяржавы. Калі краіны Усходняй Еўропы былі вымушаны прыняць савецкую мадэль пабудовы камунізму, то ў Азіі і Афрыцы марксісцкі нацыяналізм прыйшоў знутры, знайшоўшы сабе спрыяльную глебу ў аморфным, збяднелым і адсталым народзе, для якога прымітыўная і папулісцкая рыторыка камуністаў была як бальзам. Марксізм прывабліваў іх абяцаннямі сацыяльнага і палітычнага развіцця. Сапраўды, знешне Савецкі Саюз выглядаў у пэўныя часы даволі прыстойна. Гэта была дзяржава, якая мела моцны ваенны патэнцыял, якая мела першынства ў свеце па асваенню Космаса, была вядучай у навуцы і многіх іншых сферах быцця. Савецкі марксізм разглядваўся «не як шлях да пераадольвання чалавечага самаадчуджэння праз свядомую рэвалюцыйную працу, а як мэтадалогія выхаду са стану палітычнай і вайскавой залежнасці і дасягнення сапраўднага парытэту з Захадам».