Гі Мапасан - Навелы

Гаварылі пра іх узыход на Этну, пра тое, як абняўшыся яны схіляліся над вогненным жаралом, быццам хацелі кінуцца ў агнядышную зеўру.

А паэт памёр і пакінуў нашчадкам мройлівыя вершы, чыя пранікнёнасць чаравала цэлае пакаленне, а летуценнасць і загадкавасць паказалі новыя шляхі пачаткоўцам.

Кампазітар таксама пайшоў ад нас, кінуты тою, каму ствараў бессмяротную музыку, музыку перамогі і роспачы, музыку болю і гневу.

А яна, яна была тут, у дамку сярод кветак.

Я не стаў вагацца і пазваніў.

Мне адчыніў маленькі, гадоў васемнаццаці слуга, нягеглы, з нязграбнымі рукамі. Я напісаў у візітцы шляхетны камплімент і выказаў гарачае жаданне пазнаёміцца. Магчыма, акторка чула маё імя і прыме мяне.

Слуга пайшоў і неўзабаве паклікаў мяне за сабой; я апынуўся ў чыста прыбраным строгім пакоі ў стылі Луі-Філіпа, абстаўленым цяжкай халоднай мэбляй, з якой маладая шаснаццацігадовая пакаёўка здымала чахлы, выказваючы пашану да госця.

Я застаўся адзін.

На сценах віселі тры партрэты: акторкі ў нейкай ролі, паэта, адзетага ў даўгі прыталены сурдут і ў кашулі з жабо тагачаснае моды, а таксама музыкі за клавесінам. З яе партрэта, выкананага ў стараннай, дакладнай, вытанчанай і сухой манеры, мне ўсміхаліся блакітныя вочы мілай, капрызнай жанчыны.

Усе яны, здавалася, ведалі свой лёс.

Адусюль веяла мінулым і даўніной, усё нагадвала людзей, якіх больш няма.

Дзверы адчыніліся, і ў пакой увайшла маленькая старэнькая жанчына. Валасы яе, зачасаныя на роўны радок, і нават бровы былі сівыя, і яна нагадвала імклівую жвавенькую мышку.

Яна падала мне руку і сказала маладым, гучным і высокім голасам:

— Дзякую, пане. Вельмі прыемна, што сённяшнія мужчыны не забываюцца на колішніх жанчын. Сядайце.

Я расказаў, як мяне прывабіў яе дамок, як я даведаўся пра імя гаспадыні і пасля ўсяго не змог адолець жадання пазваніць у дзверы.

Яна адказала:

— Мне больш за ўсё прыемна, пане, што вы — першы, хто вось так завітаў сюды. Калі я ўбачыла вашу візітку і прачытала дарагія сэрцу словы, я задрыжала, нібы да мяне завітаў стары сябар, які памёр гадоў дваццаць таму.

Я сама ўжо даўным-даўно мёртвая, пра мяне ніхто не думае і не згадае да таго дня, калі я пайду на скон; вось тады ўсе часопісы цэлыя тры дні будуць гаварыць пра Жулі Рамэн. У іх будуць анекдоты, інтымныя падрабязнасці, згадкі і ўзнёслыя прамовы. А пасля — ні слова.

Яна змоўкла і, памаўчаўшы, сказала:

— Доўга чакаць не прыйдзецца. Некалькі месяцаў, колькі дзён, і ад гэтай, пакуль жывой старэнькай жанчыны застанецца адно маленькі шкілет.

Яна паглядзела на свой партрэт, які ўсміхаўся сваёй старой жывой карыкатуры; паглядзела на мужчын — на пагардлівага паэта і натхнёнага музыканта, якія быццам казалі адзін аднаму: «Чаго хоча ад нас гэта старая руіна?»

Невымоўная, пякучая, неадольная туга сціснула мне сэрца, туга па колішніх людзях, чые цені б'юцца часам ва ўспамінах з тым самым адчаем, што і чалавек у глыбокім віры.

З свайго крэсла я бачыў дарогу, па якой з Ніцы ў Манака праносіліся бліскучыя экіпажы. У іх сядзелі маладыя, прыгожыя, багатыя, шчаслівыя жанчыны з вясёлымі задаволенымі мужчынамі. Яна перахапіла мой позірк, здагадалася, пра што я думаю, і прашаптала з пакорлівай усмешкай:

— Цяжка жыць і ведаць, што скончыўся твой час.

Я сказаў:

— Якое добрае жыццё было ў вас!

Яна цяжка ўздыхнула:

— Добрае і лёгкае. Вось чаму я так смуткую па ім.

Я зразумеў, што ёй хацелася расказаць пра сябе, і вельмі далікатна, быццам дакранаўся да незагоеных ран, пачаў распытваць.

Яна расказала пра свае радасці і нягоды, пра сяброў і пра ўсё сваё пераможнае жыццё.

— Самай вялікай радасцю, сапраўдным шчасцем вы абавязаны тэатру?

Яна не задумваючыся адказала:

— О не!

Я ўсміхнуўся, а яна сумна паглядзела на два партрэты і дадала:

— Ім.

Я не вытрымаў і зноў спытаўся:

— Якому?

— Абодвум. Мая старая памяць нават блытае іх, а што да аднаго, дык мяне і сёння мучыць сумленне.

— Тады, пані, шчасцем вы абавязаны не ім, а каханню. Яны былі толькі носьбіты яго.

— Можа. Але якія!

— А не думаецца вам, што звычайны, а не вялікі чалавек мог бы гэтаксама і нават мацней кахаць вас? Ён бы ахвяраваў вам усё сваё жыццё, сэрца, думкі, увесь свой час і сваю сутнасць, а гэтыя ахвяравалі вам дзвюх страшных саперніц, Музыку і Паэзію?

Яна закрычала імпэтным, маладым голасам, ад якога мацней забілася сэрца:

— Не, пане, ніколі. Можа, такі чалавек і кахаў бы мацней, але не так, як яны. О! Яны так маглі спяваць песню кахання, як ніхто на свеце! Як п'янілі мяне іх прызнанні! Хіба знойдзецца на свеце чалавек, хто б здолеў музыкай і словам выказаць тое, што казалі яны? Ці варта кахаць, калі не можаш укласці ў каханне ўсю музыку і паэзію зямлі і неба? А яны, яны ведалі, як словамі і песняй зачараваць жанчыну! О! Можа, і было ў нашым каханні больш уяўнага, чым сапраўднага, але мара ўзносіць у неба, праўда заўсёды пакідае на зямлі. Хай сабе іншыя і кахалі б мяне мацней, усё роўна толькі праз іх я зразумела, пачула, палюбіла каханне!