Уладзімір Караткевіч: Кніганошы

І толькі ці не занадта нізка была апушчана сівая, як дзьмухаўка, галава.

Голас Вольке адарваў Буткевіча ад назіранняў. Паручнік перабіраў кніжкі, высыпаныя на стол.

- Каляндар, - сказаў Вольке, - заметка, як трэба яшчэ з зімы рабіць ляднік, запасячы на лета лёд. Па-польску. Нашто гэтым дзікунам ляднік? Хіба што п'яным адсыпацца? «Казачка пра трох братоў, нявесту і яблычка...» Культурнае чціва... Яшчэ адзін каляндар, жамойцкі. А тут... «Пакуты беднай сялянкі і багатага лорда»... Гэта па вашай часці... А вось псалтыр... Тутэйшай гаворкай... І малітоўнік, таксама тутэйшы.

Ён варушыў губамі, разбіраючы літары.

- Не па-людску неяк гучыць.

- Чаму? Яны так гавораць.

- У гэтым і небяспека, - павучальна сказаў Вольке. - Што ж, сёння ім, потым хахлам, а потым яшчэ, крый Божа, палякам.

Рукі ягоныя раптам здрыгануліся над танюткай кніжкай у цёмнай з разводамі вокладцы.

- Ого!.. «Апавяданні на беларускай гаворцы»... І адразу ж крамолай засмярдзела... Вось вам і малітоўнічкі... Спачатку яны, а потым наконт царскага сямейства.

- Ды ў чым там справа?

- А вось апавяданне: «Чы добра мы зрабілі, пакінуўшы вунію?» Бачыце, яшчэ разбіраецца, мужыцкая морда. Не з такой галавою людзі гэта вырашылі, а ён ім пытанні задае... «Чы добра?»

Ён глядзеў на кніжку і цмокаў языком. А за акенцам усё яшчэ стаяў над трупам стары чалавек. Стаяў, схіліўшы сівую, як дзьмухаўка, галаву.

Вольке нарэшце заўважыў яго. З хітраватай іскрай у вачах, як у хлапчука, што збіраецца ўцячы з урока, сказаў прапаршчыку:

- Я стаміўся, Буткевіч. А вы ж цэлы дзень адпачывалі. Прыміце яго вы. Га? А я пайду на сена, паляжу трошкі.

Нешта прымусіла прапаршчыка згадзіцца, не зважаючы нават на тое, што Вольке заўжды спіхваў яму самыя непрыемныя справы, а цяпер вось спіхнуў і гэту.

...Чалавек сядзеў перад Буткевічам і глядзеў яму проста ў вочы.

- Што вам?

- Аддайце мне забітага.

- Чаму?

- Чалавеку нельга без зямлі... Душа пакутуе...

- Хто вы яму?

Стары паглядзеў проста ў вочы афіцэру.

- Мой сын, - сказаў ён.

- А вы хто?

- Мая мянушка Корч.

Буткевічава галава адкінулася.

- Чаго здзіўляцца, пане? Я Корч... Стары Корч. Гэта быў наш хлеб, пане. Мой, майго бацькі. Наш хлеб - насіць кнігі.

Вочы ягоныя былі сухія.

- Я адчуў, што старэю. Каму ж перадаць рамяство, як не сыну? Я вучыў яго. І вось... не паспеў вывучыць.

- А калі я скажу пра гэта?

- Пан не зробіць гэтага. Вочы не тыя.

- А ў вас якія вочы? Такі малады, а загінуў праз вашу ўпартасць. Нельга ж, казалі вам...

- Мужыкам шмат чаго нельга. Нават есці.

Буткевіч апусціў вочы.

- Як ваша прозвішча?

- Кірыла Туравец. Амаль як святы Кірыла Тураўскі... Толькі таго за кнігі хвалілі.

Зноў ударыў. Хоць скрозь зямлю праваліся.

- Што вы збіраецеся рабіць, Туравец?

- Цяпер давядзецца зноў мне...

- Цяпер гэта небяспечна. Будзем страляць.

Кніганоша пакорліва паціснуў плячыма.

- Вы дакараеце мяне за смерць сына, пан. Што ж зробіш, такі хлеб. Яго магло і сасной хвастануць на лесасецы. Бог бачыць, як мне цяжка.

Памаўчаў.

- Але цяпер зноў мая чарга. А стрэлы? Што ж, Божая воля.

- Вы хаця ведаеце, што носіце, Туравец?

- Гандляры паказваюць мне кнігі. Называюць назвы. Я гляджу і запамінаю. Памяць у мяне добрая. Я заўсёды пазнаю кнігу, якую насіў.

- Дык ты і не...

- Не, пане...

- Можа і не любіш кніг?

І тут Буткевіч заўважыў, як непазнавальна змяніўся, стаў амаль пяшчотны твар у кніганошы.

- Сын мог чытаць... А мяне не ўмудрыў Пан Бог... Але я іх люблю.

Стары як быццам нават вырас. Ён гаварыў цяпер павучальна, з той наіўнай веліччу, якой, пэўна, вызначаліся прарокі. Ці мала і сярод іх было непісьменных?

- У кнізе няма граху. Біблія нездарма таксама кніга. Думаеш, пра што гэта: «Без языка, а гаворыць»? Пра кнігу. А «Вучэнне - святло, невучэнне - цемра»? Таксама пра кнігу. За што ж ловіце?.. І так мудра прыдумана ў той кнізе, тут спінка, а тут табе... абрэз. І лісцікі белыя, а радкі шэрыя.

Намагаючыся пераканаць яго, Буткевіч сказаў:

- Але нашто вам гэта насіць? Вы ж ведаеце, што забаронена. Вам хіба мала славянскіх малітоўнікаў?

- Яны хочуць разумець малітвы, - сказаў стары. - У малітоўніку ўсё зразумела. А поп спявае, нібы ў яго гарачая бульбіна ў роце: «І сушчым ва грабех». Адна бабуля думала: «І сухі верабей...» А каб яна глянула ў малітоўнік - яна б прачытала, што гэта не «сухі верабей», а «і тым, хто цяпер у труне... у тру...не».

Ён змоўк, моцна сціснуўшы вусны.

Гледзячы на гэтую сівую галаву, адчуваючы, што нельга, упершыню ў жыцці, не парушыць загад, Буткевіч сказаў: