Юры Пацюпа - Страла Зэнона (Рытмалягічны трактат)

Увесь апісаны тут рытмавы працэс, які задаецца з хваста, а падаецца з пачатку, выходзіць наскрозь супярэчлівым. Як разьвязаць гэта на практыцы? Выйсьце дае такая псыхічная зьява, як рытмавы стэрэатып. Першы націск, які часта абмыльна ўважаюць за падставовы, насамрэч адыгрывае важную, але другасную ролю рытмавае арыентацыі, «падказкі». Калі тая не спрацоўвае і мы не зымаем дынамікі напружанага шэрагу — даводзіцца чытаць пачатак тэксту па-новаму, каб патрапіць на рытмавую інэрцыю. Балазе, найчасьцей такая апэрацыя лішняя. Прычына замыкаецца ў самім парадку ўзьнікненьня вершу. Успомнім, паэты абы час любяць падкрэсьліваць неадлучнасьць думкі ад рытму. І мала хто з аўтараў загадзя ведае, да якога памеру ў той ці іншы момант ён зьвернецца.

Матрыцаю служыць першая фраза, якая мусіць быць рытмава акрэсьленаю, выразнаю. Яе паэт інтуіцыйна прымяркоўвае да знаёмага рытмавага стэрэатыпу, пераносячы на ўвесь верш. Нават загадзя намеркаваны памер патрабуе рытмава выразнае першае фразы. Дарэчы, вершаў зь невыразнымі першымі радкамі параўнальна няшмат. Калі ж фраза замыкае ў сабе вершавую патэнцыю, але паэт ня мае ў памяці адпаведнага рытмавага стэрэатыпу, дык хутчэй за ўсё не пакарыстуе яе. Ці стане адкрываньнікам новага стэрэатыпу. Менавіта тут тлумачыцца славуты парадокс Л. Цімафеева, дзей «у вершы няма нічога, чаго няма ў мове», і ня менш парадаксальны адказ Б. Тамашэўскага: «Нічога, апрача самога вершу». Маўленьне — гэта патэнцыі, рэальныя, але не актуалізаваныя, не «размножаныя». Верш — стэрэатып актуалізаванае патэнцыі.

У прозе «кішаць» узоры мэтрыкі, аднак паэты здавальняюцца параю-другою рытмавых стэрэатыпаў, зададзеных геніямі-пачынаньнікамі. Для беларусаў у XIX стагодзьдзі такім стэрэатыпам служыў чатырохступовы харэй, а для расейцаў — ямб. Часьцей за ўсё, як паказвае гісторыя літаратуры, для адкрыцьця новага рытмавага стэрэатыпу мала аднае інтуіцыі, нават геніяльнае. Патрэбная вымога канструяваньня і веданьне, хоць бы прыблізнае, законаў празодыі. Усё гэта яшчэ раз пацьвярджае тупіковасьць рамантычнае тэорыі спантаннасьці, натхненьня і генія, калі тую не падмацоўвае рацыя. Усякая спантаннасьць з грунту больш стэрэатыпная, чым пільнае вучнёўства. Праўда, гэтая заўвага датычыць штучных памераў і складаных камбінацыяў рытмэмаў, але не датычыць памераў, якія арганічныя паводле свае прыроды і служаць базаю для астатніх. Наагул жа, перачытваньню першага радка вершу можна прысьвяціць асобнае дасьледаваньне.

Надалей, зважаючы на сказанае, варта адрозьніваць асьвечаны традыцыяй прынцып пісаньня вершаў і выракаваны моваю прынцып іх бытаваньня. Менавіта на стыку штучных правілаў і натуральных законаў празодыі ўзьнікаюць паэтычныя тэксты. Яшчэ М. Трубяцкой падкрэсьліваў: «Найістотнейшаю заганаю ўсіх гэтых тэорыяў ёсьць мала выразны падзел паміж тэорыяй вершаваньня (стихосложения) і тэорыяй дэклямаваньня (стихопроизнесения)». Сёньня можна пайсьці далей і наўпрост сказаць: падобна, што панятак «сыстэма вершаваньня» даўно застарэў, бо ў якасьці сыстэмы для вершу ёсьць толькі мова, яе празадыйны межань. Усе сыстэмы належала б замяніць паняткам вершавальная школа. Розьніца ў тым, што школа ўстанаўляецца, як спосаб пісаньня вершаў, чыста тэарэтычна. Тым часам іх існаваньне залежыць не ад тэорыі, а ад беспасярэдняга дзеяньня нацыянальнае празодыі ў абсягах пэўнае школы.

Дзеля пісаньня гістарычна склаліся і, так ці гэтак, існуюць дзьве школы вершаваньня: цыклічная ды лінейная. З уплыву на беларускую паэзію іх яшчэ можна адпаведна абазначыць як «француска-польская» ды «нямецка-расейская». Спосаб вершаваньня, які практыкуе першая школа, цыклічны, ці кантынуальны, ён абапіраецца на цэльны паэтычны радок як рытмавы цыкл, а спосаб другой — лінейны, ці дыскрэтны, бо грунтуецца на структуры радка, не заўсёды, дарэчы, належна зразуметай. Даўнімаючы хісткасьць і ўмоўнасьць граніцы паміж школамі (ці «сыстэмамі»), Я. Паліванаў, як мы помнім, падзяляў вершы на сылябічна-танічныя і танічна-сылябічныя.

Кожная школа па-свойму дасягае адзінства рытмавага працэсу. У гэтым пляне можна гаварыць аб розных спосабах вэрыфікацыі рытму: інтуіцыйным, характэрным для цыклічнае школы, і рацыянальным, характэрным для лінейнае. Рацыянальная вэрыфікацыя рытму дасягаецца пры дапамозе ступ, дзе арганічны шэраг дапускае дваякую, пэонавую і ямба-харэевую вэрыфікацыю, што дае пэўную розьніцу ў варыяцыях ды мадыфікацыях рытмэмаў. З рацыянальных вэрыфікацыяў гістарычна склалася толькі ямба-харэевая, хоць беларуская празодыя давала ня меншыя падставы і для пэонавае. Тым часам інтуіцыйная вэрыфікацыя рытму за інварыянт мела вылучна пэонавую амплітуду, што яшчэ раз кажа пра дамінантнасьць пэонаў.