Юры Пацюпа - Страла Зэнона (Рытмалягічны трактат)

Такім спосабам рытмавы працэс адбываецца ў абсягах рытмэмы. Агульны парадак рытму, тая інварыянтная схема, да якой верш у працэсе свае дынамікі найахвотней вяртаецца, залежыць ад даўжыні радка. Але не ўсяе даўжыні, а той, якую можна назваць актуальнаю, — г. зн. ад анакрузы і да канстанты ўлучна. Ці, калі гаварыць яшчэ дакладней, наадварот — ад канстанты і да пачатку радка. Рытмаваю дынамікаю, яшчэ да чытаньня, праймаецца ўся актуальная частка, становячы сабою напружаны шэраг радка. Фактычна, напружаны шэраг — гэта і ёсьць адна вялікая анакруза, якая ўпіраецца ў канстанту. Парадак чаргаваньня складоў у радку задаецца «з хваста», ад рытмавае канстанты як наймацнейшага, фразавага акцэнту. Тут нарэшце здымаецца дылема, які рытм ёсьць першасным — радковы ці ступовы (тактавы), — як у свой час была зьнятая спрэчка аб карпускулярнай і хвалевай прыродзе сьвятла.

Напружанаму шэрагу, што вызначае інварыянт рытмэмы, праціўляецца вольны шэраг кляўзулы, які нібыта нічога не вызначае, але таксама далёка не нэўтральны. Калі першы надае рытму колер, дык другі — адценьне. Маюць сэнс і іх прапорцыі. Найяскравей уплыў вольнага шэрагу праяўляецца ў рытмэмах з кароткім напружаным шэрагам. Ці, іншымі словамі, уплыў кляўзулы на гучаньне радкоў проста прапарцыянальны яе даўжыні і адваротна прапарцыянальны даўжыні рытмэмы. Сюды дапасоўваецца тое, што Л. Шчэрба пісаў пра асобнае слова: «Занаціскавыя склады псыхічна слабыя… няздатныя да праясьненьня… Усе пераднаціскавыя склады здольныя да дваякага вымаўленьня — слабога і моцнага, распадзельнага». Доўгаю кляўзулаю «выстаўляецца папярэдні моцны націсьнены склад». А ў выніку — «і ўсё слова», што, само сабою, адбіваецца на рытмэме. Падобнае сьцьвярджае Г. Шэнгелі: «Голасу лягчэй пераадолець шэраг пераднаціскавых складоў, чым шэраг пасьлянаціскавых».

І ўсё ж, як бы ні мяняўся вольны шэраг, пакуль захоўваецца неадменнасьць напружанага шэрагу — рытмавы інварыянт таксама захоўваецца. Заразом можа ўзьнікнуць пытаньне: раз малюнак рытму вызначае не агульная даўжыня радка, а толькі актуальная, у адліку ад рытмавае канстанты, значыць, усе сылябічныя памеры варта было б паменаваць лічбамі на парадак меншымі? Агульная колькасьць складоў радка мінус склады кляўзулы. Прыкладам, не васьмі-, а сяміскладовікі, не шасьці-, а пяціскладовікі. Балазе, гэткага «рэвалюцыйнага» глуму нам рабіць не давядзецца, бо ўперад мы абачліва дамовіліся браць за норму простую, а не тупую кляўзулу. Праўда, у такім разе вершы з кляўзуламі, даўжэйшымі ці карацейшымі за простую, усё роўна мы мусім характарызаваць, робячы паправу на яе. А наагул, менаваньне тут не адыгрывае істотнае ролі.

Тое, што рытмэма становіць цэльны арганізм, які разрастаецца ад канстанты да анакрузы, пацьвярджаецца законам рэгрэсійнае акцэнтнае дысыміляцыі, апісаным у К. Тараноўскага: апошні ікт заўжды наймацнейшы, яго запабягае найслабейшы перадапошні ікт, далей наперад зьяўляецца зноў моцны, але ўжо слабейшы за апошні, тады — чарговы слабы, які ўсё ж крыху мацнейшы за найслабейшы, — і гэтакім спосабам аж да пачатку радка ідзе чаргаваньне моцных ды слабых іктаў з адпаведным паслабленьнем кантрасту паміж імі. Праводзячы аналёгію псыхікі зь фізычнымі зьявамі, можна сказаць так: рытмэма — гэта асяродак, канстанта — пачатковы імпульс, рытмавы працэс — разгортваньне імпульсу, а ступа — адзінка яго вымярэньня, «хваля».

У схілку, існасьць праблемы можна выразіць адною формулай: падставаю мернага вершу ёсьць гамагеннасьць рытму, якую задае закон адзінства рытмавага працэсу, або расьпеў (назавем так на чэсьць Бажыдара, які першы наблізіўся да яго адкрыцьця ў сваім трактаце «Расьпеўнае адзінства»). Як праяўляецца гэты закон — паказвае празадыйная піраміда:

О(х)

о О(х)

Оо О(х)

оОо О(х)

ОоОо О(х)

о ОоОо О(х)

Оо ОоОо О(х)

оОо ОоОо О(х)

ОоОо ОоОо О(х)

о ОоОо ОоОо О(х)

Оо ОоОо ОоОо О(х)

оОо ОоОо ОоОо О(х)

ОоОо ОоОо ОоОо О(х)

о ОоОо ОоОо ОоОо О(х)

Оо ОоОо ОоОо ОоОо О(х)

Піраміда падае арганічны парадак гармоніі складоў: націсьненых валоў ( О), слаба націсьненых усплёскаў (О) і ненацісьненых роўняў (о) — у напружаным шэразе, а таксама адменлівую колькасьць складоў (х) у вольным шэразе. Парадак валоў вызначае інварыянты рытмэмаў. Адхіленьне ад парадку мяняе інварыянт і таму не дапускаецца. Рэдкія адхіленьні валоў дапускаюцца толькі ў пачатку рытмэмы праз паслабленьне дзеяньня закону рэгрэсійнай акцэнтнай дысыміляцыі. Чым карацейшая анакруза пэону — тым большыя адхіленьні дапускае першы вал. Рэшта складоў даўнімае адвольную якасьць без абмежаваньня сысталаў ды інвэрсіяў, якія надаюць інварыянтам разнастайнасьці. Піраміда дарэшты адпрэчвае як недарэчнасьць супраціўнасьць рытму і мэтру. Тыя адхіленьні ад ідэальнае схемы, што пэўны час называлі рытмам, ёсьць усяго толькі яго варыянтамі ці мадыфікацыямі.