Таццяна Шамякіна - Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

У вядомай казцы «Мікіта Кажамяка» царэўна трапляе да цмока, але хатні сабачка носіць ад яе лісты бацькам. У большасці казак удзячны за сваё выратаванне сабака дапамагае герою. Казкі акцэнтуюць увагу на вернасці, высакароднасці сабак — уласна на тым, за што і любіць жывёліну чалавек.

Шырока фігуруе сабака ў павер’ях. І невыпадкова. Выключнае чуццё, уменне прадбачыць будучае, адчуваць сабакамі ліха прымушала чалавека ўважліва прыглядацца да іх паводзін. Так, практычна па ўсёй Еўропе людзі ведалі, што выццё сабакі прадракае смерць некага з яго гаспадароў. Рускія, пачуўшы скуголенне, пераварочвалі падушкі і гаварылі: «На сваю галаву» — тады сабака замаўкаў. Яшчэ адно назіранне: калі да вас прывязваецца чужы сабака — лічыце добрым знакам. Існуе цікавае павер’е і ў амерыканскіх вадзіцеляў вялікіх грузавых аўтамабіляў: калі перад капотам на асфальце раптам з’яўляецца сабака, гэта пэўны знак, што неабходна спыніцца і адпачыць — сабака папярэджвае пра стомленасць. Псіхалагічна ўсё гэта лёгка тлумачыцца, але заўважым, што ў візуальнай галюцынацыі ўзнікае менавіта сабака, хоць больш лагічным было б, напрыклад, з’яўленне каня як транспартнага, падобна машыне, сродку, ды і сярод продкаў сённяшніх амерыканцаў шмат каўбояў.

У сучасным гарадскім фальклоры распаўсюджваюцца міфы пра надзвычай разумных сабак, якія пераходзяць дарогу толькі на зялёнае святло светафораў, лёгка арыентуюцца ў метро, з усё большым вынаходніцтвам здабываюць сабе ежу і падобнае. Але і вучоныя сцвярджаюць, што сабака робіцца ўсё большым інтэлектуалам. Нядаўна нямецкія даследчыкі даказалі, што, як быццам, сабакі разумеюць чалавечую гаворку — не толькі інтантацыю, а сэнс слоў, і ледзь ужо не самі імкнуцца гаварыць. На жаль, іх галасавы апарат прыстасаваны для гэтага горш, чым у катоў і некаторых птушак (і ў тых і ў тых поспехі ў гэтым плане фенаменальныя, і пра іх часта піша прэса). Значыць, робяць выснову вучоныя, жывёлы разумнеюць і ўсё больш цягнуцца да чалавека.

Можна ставіцца да ўсяго гэтага з гумарам. Атрымоўваецца, што навука недалёка адышла ад міфалогіі. Але неабходна, дарэчы, адзначыць, што навука заўсёды цікавілася сабакам. Яшчэ геніяльны Арыстоцель падрабязна апісаў восем пародаў сабак. Вядомы старажытнагрэчаскі пісьменнік Ксенафонт напісаў спецыяльную працу пра паляванне з сабакамі; старажытнарымскі паэт Гарацый стварыў вершаваны трактат па догляду за сабакамі. Пра іх пісалі знакамітыя грэчаскія і рымскія аўтары: Герадот, Вергілій, Лукрэцый, Плутарх, Пліній, Страбон [31, 75].

У мастацкай літаратуры сабаку паказаў першы і самы знакаміты еўрапейскі паэт Гамер: у «Адысеі» менавіта сабака пазнае гаспадара, што толькі што вярнуўся на родную Ітаку пасля дваццацігадовай адсутнасці. Сусветныя пісьменнікі даследавалі ледзь не ўсе дзевяноста рыс сабакі, стварыўшы яго цэласны псіхалагічны партрэт. Вельмі часта сабака адыгрывае важную ролю ў сюжэце; дапамагае лепшаму раскрыццю вобразаў людзей, што ўдзельнічаюць у яго лёсе, ці нават спрыяе аналізу адносін у чалавечым грамадстве; нярэдка сабака — больш верны і высакародны, чым чалавек, — як дакор апошняму. Шмат якія творы шырока вядомыя нашаму чытачу: «Слон і Моська» Івана Крылова, «Муму» Івана Тургенева, «Леў і сабачка» Льва Талстога, «Каштанка» Антона Чэхава, «Сабака Баскервілей» Артура Конан-Дойля, «Трое ў адной лодцы, не лічачы сабакі» Джэрома Клапкі Джэрома, «Белы ікал» Джэка Лондана, «Белы пудзель» Аляксандра Купрына, «Сабачае сэрца» Міхаіла Булгакава, «Белы Бім, чорнае вуха» Гаўрыіла Траепольскага, «Львы» Івана Пташнікава.

Нядрэнныя поспехі і ў адлюстраванні сабакі ў кіно: «Лэсі», «Да мяне, Мухтар!», «Бетховен», «101 далмацінец», «Камісар Рэкс», «Эркюль і Шэрлак супраць мафіі» і інш. Сабакі аказаліся яшчэ і артыстамі. Магчыма, сапраўды, авалодваючы ўсё большай колькасцю прафесій, жывёлы разумнеюць.

Сабака — адзін з папулярных персанажаў сусветнага выяўленчага мастацтва. Асабліва любілі адлюстроўваць сабаку-хорта асірыйцы і персы на рэльефах сваіх палацаў у старажытных сталіцах Ніневіі і Персепалі. Часцей за ўсё гэта сцэны палявання. Даволі частыя сюжэты з сабакамі ў мазаіках Антычнага Рыма, якія захаваліся ў асноўным як падлогі дамоў ці ўнутраных двароў. У мастацтве Візантыі і сярэднявечнай Еўропы сабака на рэльефах і фрэсках суправаджае Хрыста — Добрага Пастара. Не абыходзілі сабаку і мастакі Адраджэння, напрыклад, Пізанела. Асабліва неабходна назваць знакамітую карціну «Паляўнічыя на снезе» Пітэра Брэйгеля-старэйшага. З ХVІІІ стагоддзя ў арыстакратычных замках Еўропы пачынаюць з’яўляцца партрэты паляўнічых сабак. Развівалася і скульпутра. Так, царыца Кацярына ІІ ставіла помнікі на магілах сваіх любімых сабачак. Скульптура сабакі ёсць і ў парку Радзівілаў у Нясвіжы. Увогуле помнікаў сабаку шмат, напрыклад, сенбернару на перавале Сен-Бернар — за выратаванне людзей, засыпаных снежнымі лавінамі; у 30-я гады акадэмік І. Паўлаў з вялікай цяжкасцю дамогся ад бальшавіцкіх уладаў помніка сабаку за яго ахвяраванне ў навуцы. У ХХ стагоддзі сабака — у вялікай ступені персанаж анімацыі. А выдатнейшы дацкі мастак, лаўрэат Нобелеўскай прэміі міру, Херлуф Бідструп у серыі карыкатур паказаў візуальнае падабенства сабак да іх гаспадароў.