Таццяна Шамякіна - Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Характэрна, што індывідуалізаваныя вобразы сабак з’яўляюцца ў мастацтве ХІХ — ХХ стагоддзяў, калі абвастраецца ўвага да асобы — перш за ўсё, натуральна, асобы чалавека. Але ў мастацкай літаратуры з’яўляюцца персанажы, да таго маргінальныя, напрыклад, дзеці. І адначасова абуджаецца цікавасць да жывёл — таксама менавіта як да асоб, якія апісваюцца з дапамогай псіхалагічнага аналізу, а часам нават плыні свядомасці.

Да ХІХ стагоддзя анімалістыка была не менш, а, можа, і больш багатая, але вобразы жывёл паўставалі ў асноўным у сваім алегарычным і сімвалічным сэнсе, што меў вытокам міфалагічную свядомасць людзей. Выключнае багацце міфалагічных, казачных значэнняў, у тым ліку, сабакі, і з’явілася ў ХІХ — ХХ стагоддзях магутным інструментам псіхалагічных праекцый.

Сабака як звер, прыручаны першы і найбольш блізкі да чалавека, атрымаў за тысячагоддзі цэлыя пласты розных сэнсаў. Вышэй мы гаварылі ў асноўным пра сэнсы станоўчага плану ці, лепш сказаць, семантыку, звязаную з жыццём. Але сабака — жывёла і іншасвету.

Рускі археолаг М. Дзікаў на Камчатцы раскапаў магілу сабакі, які быў пахаваны прыкладна дзесяць тысяч год таму з выключнай пашанай як знакамітая асоба. Гэта гаворыць пра надзвычай моцны культ сабакі ў Азіі. Але ў большасці выпадкаў сабаку хавалі не асобна, а ўсё ж разам з чалавекам як вернага сябра, дарадчыка і ахоўніка. Верылі, што ён быў неабходны гаспадару на тым свеце.

У далейшым выспявае іншы сэнс: сабака, як і конь, праводзіць чалавека ў іншасвет (у народаў Сібіры, Кітая, Паўднёва-Усходняй Азіі). Нездарма ў Грэцыі ён блізкі да бога Гермеса, які займаўся тым самым: суправаджаў душы памерлых у Аід. Адначасова фарміруецца ўспрыняцце сабакі як псіхапомпа, інакш кажучы, як ахвяры менавіта для мэт праводзін нябожчыка, каб забяспечыць апошняму камфорт у іншасвеце, або як «казла адпушчэння», калі, «нагрузіўшы» яго грахамі, няшчаснага забівалі (так рабілі індусы, індейцы-ацтэкі). У персаў сабака суправаджаў пахавальную працэсію [63, 308].

У старажытных егіпцян бог памерлых Анубіс — з сабачай галавой. Ён не толькі ўдзельнічае ў муміфікацыі мерцвякоў, але і дапамагае Сонцу, што ноччу рухаецца пад зямлёю, трымацца вернага шляху. А значыць, дапамагае і чалавечай душы, бо душы праведнікаў перасоўваюцца разам з Сонцам — у яго чаўне, і гэта гарантыя іх несмяротнасці.

У некаторых народаў сабака — пасрэднік паміж светамі або вартаўнік іншасвету. Тады ён прымае пачварныя формы. Такі ў грэчаскай міфалогіі Цэрбер з трыма галовамі і змяіным хвастом. Цэрбера вывеў з Аіда Геракл, і ажыццявіць гэты подзвіг асілку аказалася цяжэй за ўсе іншыя. Тры галавы Цэрбера ўвасабляюць усёпаглынаючы час у трох яго аспектах — сапраўднае, мінулае, будучае. Нямецкія даследчыкі В. Баўэр і І. Дзюмоц лічаць, што трохгаловы сабака — істота, ва ўсім супрацьлеглая богу, уласна, апошні страх, які неабходна пераадолець пасвячонаму падчас містэрыі-ініцыяцыі. Геракл імкнецца, як і кожны чалавек, да несмяротнасці, і таму хоча пераадолець час. Бог апраметнай Аід дазволіў Гераклу вывесці Цэрбера толькі з той умовай, што асілак не будзе выкарыстоўваць сваю зброю. Інакш кажучы, герой перамагае час (і адначасова сваю ўласную падсвядомасць) за кошт уласных фізічных і маральных магчымасцей [6, 98]. Але заўважым, што Геракл адводзіць Цэрбера назад у Аід, а гэта азначае, што пераадоленне мяжы паміж свядомасцю і несвядомасцю, паміж нашым светам і іншасветам не знішчае гэтую граніцу ўвогуле — яна застаецца.

Ізраільскі даследчык-міфолаг А. Галан распавядае пра шырока распаўсюджанае і ў старажытных, і ў сучасных грэкаў павер’е, што дэманічны сабака з’ядае душы памерлых. Магчыма, міф узнік таму, што ў некаторых народаў сабакам давалі з’ядаць целы памерлых. Як толькі не выкарыстоўваюцца сабакі — у іх дзесяткі функцый: аказваецца, была і такая. Затое і прадстаўнікі іншасвету, перасякаючы мяжу ў накірунку нашага свету, набывалі воблік сабакі.

У шмат якіх народаў сабака, як мы гаварылі, лічыўся свяшчэннай жывёлай. У Старажытным Егіпце за яго забойства каралі смерцю. Цюркі, персы і кітайцы ў сваіх міфах паходзілі ад сабак. Але ізраільцяне і арабы-мусульмане лічылі сабаку істотай нячыстай. Часткова гэта захавалася і ў хрысціянстве: сабака не павінен уваходзіць у храм; калі сабака пройдзе паміж жаніхом і нявестай, яны пасварацца.

Усё гэта дзіўна. Сабака — сімвал вернасці, прыязнасці да чалавека; ён першы, хто з жывёл пачаў жыць разам з чалавекам, здаўна дапамагае яму. І ў той жа час слова «сабака» лічыцца абразай. «Сабакам-Каінам» клічуць ворага ў рускіх былінах; «сабакам» называюць запарожцы турэцкага султана, ды і сёння лаянка засталася. Што гэта — уплыў іудаізму ды ісламу ці дзіўная трансфармацыя міфалагемы паводле прынцыпу: свяшчэннае — забароненае — небяспечнае — нячыстае? Праўда, у адрозненне ад кошкі, сабака, сапраўды, не зусім акуратны ў побыце. Але лёгка прывучаецца да парадку. Тым не менш — як вышэйшая ступень негатыву — у чорнага пудзеля нават пераўвасабляецца д’ябал — Мефістофель у «Фаусце» Ёгана Гётэ; у выглядзе чорнага сабакі пастаянна надакучваў сатана Марціну Лютару.