Таццяна Шамякіна - Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Такім чынам, першыя літары імені Стаўры паходзяць ад бога Стрыбога, а наступныя дзве марфемы маюць, бясспрэчна, гукапераймальны характар — нагадваюць пра, так бы мовіць, «гаворку» самога сабакі. Яшчэ ў большай ступені з гукаперайманнем звязана, як быццам, імя Гаўры. Але мы лічым інакш. Гаўры мы выводзім ад імені Га — самай старажытнай багіні не толькі славянскага, але індаеўрапейскага пантэону. Імя не сустракаецца ў пісьмовых крыніцах (акрамя старажытнаегіпецкіх) і ў фальклоры — мы рэстаўруем яго на аснове выключна лінгвістычных і міфалагічных дадзеных, улічваючы вялікую колькасць важных слоў і імёнаў міфалагічных персанажаў з першапачатковай марфемай «га» ў еўрапейскіх і азіяцкіх народаў. Так, у нашых суседзяў літоўцаў Габія — надзвычай шануемая багіня хатняга ачага, агню [27, 254]. Га ў першаславянаў — тое ж, што Гея ў грэкаў, — Вялікая Багіня, сама планета Зямля, Маці ўсіх іншых багоў. Гея — жонка Урана-Неба. Так і ў нас Га — жонка Неба-Сварога-Стрыбога. Натуральна, адной з яе іпастасяў мог быць сабака, як і ў нябеснага бога. Такім чынам, беларусы пэўнага рэгіёну (Краснапольшчыны) захавалі памяць пра найбольш старажытных славяна-балцкіх багоў — шлюбную пару Га і Сварога. Безумоўна, гэта гіпотэза, але ў жанры культуралагічнага эсэ часам можна сабе дазволіць выказацца больш смела, чым у навуковым артыкуле.

Бязмежнае поле для фантазіі даюць і казкі. Шэры Воўк, што згадваецца ў славянскіх чарадзейных казках, на нашу думку, — не свойская жывёла, упершыню прыручаны сабака, і не татэмны продак. Воўк бяжыць, быццам ляціць; ён намнога разумнейшы за чалавека, шмат што прадбачыць наперад, ведае, напрыклад, што Воран ахоўвае мёртвую і жывую ваду. Магчыма, казачны воўк — і не жывёла зусім, а магутны бог-пярэварацень, напрыклад, Купала-Апалон. Апалона грэкі часта называлі Лікейскім, што азначае — Ваўчыны. У тых жа грэкаў сабакі суправаджалі надзвычай аўтарытэтных багоў — Асклепія (Эскулапа), сына Апалона, і Гермеса (Меркурыя).

У Кітаі сабака адганяў злых духаў. Між іншым, тое ж у беларусаў. Беларускі даследчык А. Шамак піша: «Сабака адчувае і бачыць Духаў. Нядобрых адганяе ад сядзібы сваім брэхам, тым самым ахоўвае хату ад усялякага ліха. Калі Нядобры Дух ноччу схопіць у свае лапы чалавека, дык даволі забрахаць сабаку, каб Дух зараз жа кінуў сваю здабычу» [119, 102]. Гэта яшчэ адзін доказ блізкасці сабакі да нябеснага свету, да добрых багоў.

Нельга скідваць з рахунку і трывалую веру продкаў, што раней жывёлы і людзі — як бы адна еднасць, толькі жывёлы адрозніваліся ад людзей сваім адзеннем — шкурай і поўсцю. Чалавек і звер лёгка перакідваліся адзін у аднаго. Пра пярэваратняў распавядаюць шматлікія былічкі і чарадзейныя казкі літаральна ўсіх народаў свету. І адсюль жа паходзіць сістэма параўнанняў у фальклоры і мастацкай літаратуры (чалавек як леў, дзяўчына — лебедзь белая і інш.), а ўжо ў наш час — адпаведная сімвалічная атрыбутыка ў адноўленых народных абрадах.

На Беларусі, ва Украіне, у Расіі надзвычай шырока былі распаўсюджаны былічкі пра ведзьмаў, якія ператвараліся ў свіней, сабак, катоў. Спосабы ператварэння ведзьмаў і ведзьмакоў у жывёл розныя, і адзін з іх — апрананне ў звярыныя шкуры і пер’і птушак. Успомнім аповед Герадота пра нашых продкаў — неўраў, што раз на год рабіліся ваўкамі: ясна, што ў аснове абраду — пераапрананне ў шкуры звяроў. А доўгія рукавы ў адзенні сярэднявечных славянак — гэта, на нашу думку, напамін пра крылы качак ці лебедзяў. Раней жрыцы ці простыя жанчыны падчас пэўных святаў, відаць, прычаплялі да рук птушыныя крылы. Чарадзейныя казкі перапоўнены вобразамі дзяўчат, што пераўвасабляліся ў качак ці лебедзяў. Магчыма, мужчыны — у абрадах якраз звяры, а жанчыны — птушкі. А калі вярнуцца да сабак, дык неабходна адзначыць, што не толькі ведзьмы прымалі сабачы воблік, але некаторыя і сабакі маглі ведзьмаў лёгка адчуваць. Такі сабака ў кожнай вёсцы надзвычай цаніўся — ва Украіне ён называўся ярчук [35, 266]. У папярэднім артыкуле мы пісалі і пра пеўняў-царыкаў з незвычайнымі ўласцівасцямі, што часам выводзіліся ў славянскіх вёсках. Значыць, не толькі сярод людзей зрэдку нараджаюцца выключныя асобы, а і сярод звяроў. Гэта, дарэчы, працуе на міф пра цывілізацыю мудрых змеяў, калі лічыць, што птушкі (а певень — птушка) паходзяць ад дыназаўраў.

Адносіны сабак з чалавекам не заўсёды складваліся проста. Кідаецца ў вочы надзвычай шырокая распаўсюджанасць у казках Еўропы сюжэта пра выгнанне гаспадарамі старога сабакі, якому дапамагае воўк. Тут сэнс празрысты, ён нагадвае пра роднасныя сувязі жывёл, і не мае значэння тое, што аповед у значнай ступені іранічны ў адносінах да ваўка: казка ў некаторых момантах настолькі істотна трансфармуе рэальнасць, што бывае вельмі цяжка дашукацца першапачатковага сэнсу.