Таццяна Шамякіна - Кітайскі каляндар і славянскі міфалагічны бестыярыум

Амбівалентнае стаўленне чалавека да сабакі — цікавая, але цяжкая тэма. Думаецца, у аснове тут — якраз напластаванні сэнсаў: ад паходжання (усё ж воўк — жорсткі драпежнік) да багоў, якім сабака служыў: сярод іх і страшныя, напрыклад, сабака суправаджаў індыйскага бога смерці Яму. Не хочацца пра гэта думаць, але магчымая і зайздрасць чалавека да істоты, якая часта аказваецца больш высакароднай, чым ён сам. Чалавек — супярэчлівы, складаны, псіхалагічна няўстойлівы, і пераносіць свае рысы на лепшага сябра з жывёльнага свету, прыніжае яго, мяркуючы, што ўзвышае гэтым сябе.

Ёсць у нас і зусім «белетрыстычная» версія, але яна тлумачыць вельмі многае. Сабака, як, магчыма, і сам homo sapiens sapiens, — генетычна мадыфікаваны аб’ект чужых, іншапланетных, тэхналогій. Частцы ваўкоў была закладзена праграма — служыць чалавеку. Але сам чалавек, які ніколі не астаўляў надзеі наблізіцца да ўзроўню багоў (слова Элахім, што азначае стваральніка свету ў Бібліі, на самай справе перакладаецца не як «бог», а як «багі»), раўніва ставіцца да дзейнасці невядома адкуль прыляцеўшых чужынцаў. Хоць, магчыма, генетычнымі эксперыментамі займаліся вучоныя-жрацы зямной дапатопнай суперцывілізацыі, вядомай пад кодам Атлантыда. Як бы там ні было, чалавек адчувае ў сабаку нешта «не сваё». І ўсё ж любоў да яго перамагае.

Адвяргаючы традыцыйную, часта вельмі штучную, этымалогію, мы звяртаемся да роднай (менавіта роднай) мовы як да ісціны ў апошняй інстанцыі. Вядома, што кітайцы адрознівалі ў чалавеку дзве душы: жывёльную (падсвядомасць) і нябесна-несмяротную. Першая, на нашу думку, у продкаў беларусаў, як і ў старажытных егіпцян, называлася «ка», другая — «ба» (пра «ба» як назву душы ў славянаў пісаў акадэмік А. Весялоўскі). У слове «сабака» прыстаўка «са» — прэфікс злучэння. Са-ба-ка — істота, якая заключае ў сабе дзве моцна злучаныя душы, як і ў чалавека. Чаму ж менавіта так — больш празрыста, чым самога сябе, — назваў наш продак свайго жывёльнага сябра?

1995 і 2007 гады праходзяць пад знакам зялёнай (сіняй) свінні паводле ўсходняга календара. Знак свінні асацыіраваўся з цёмным, або жаночым, пачаткам «інь». Год свінні завяршаў сабою дванаццігадовы цыкл кітайскага жывёльнага календара. І ў іншых элементах усходняй культуры свінні належыла апошняе месца. Так, юрта манголаў, раздзеленая на дванаццаць сектараў, з’яўлялася як бы праекцыяй нябеснага задыяку. Кожная задыякальная жывёла вызначала гаспадарчае значэнне таго месца, з якім яго звязвала традыцыя. Галоўнае месца — прама насупраць увахода — належыла «мышы»: там знаходзіліся куфэркі з багаццем сям’і. Побач, бо юрта ж круглая, было месца «свінні»: у ім размяшчаліся гаспадарчыя рэчы, якімі карысталася гаспадыня дома. У прынцыпе гэта самае «нізкае» па сваёй семантыцы месца. Але негатыўна народы Усходняй Азіі да свінні ўсё ж не ставіліся. Вядома, што кітайцы пад Новы год прыносілі ў якасці ахвяры нябесным багам якраз парася, — лепшае, на іх думку, з усяго харчу [47, 236].

Іншае стаўленне да свінні ў народаў Заходняй (Пярэдняй) Азіі і часткова Афрыкі. Свіння — нячыстая жывёла ў Старажытным Егіпце, у культуры яўрэяў і арабаў. У навуцы трывала сцвердзілася думка, што гэта звязана са спякотай, паўднёвым кліматам, ва ўмовах якога цяжка захоўваць мяса (менавіта свініна не вяндліцца); праўда, у народаў Палінезіі і Новай Гвінеі, дзе клімат увогуле трапічны, свіння лічыцца свяшчэннай жывёлінай. Можна знайсці і іншае тлумачэнне негатыўнага стаўлення да жывёлы: свінні, вечна лежачы ці корпаючыся ў брудзе, распаўсюджвалі вірусы цяжкіх захворванняў, і мудрыя старажытнаегіпецкія жрацы заўважылі гэта здаўна. Яны вучылі народ з асцярогай ставіцца да жывёл, а еўрэі, што пакінулі Егіпет і перасяліліся ў Палесціну, захавалі асцярогу, якая з цягам часу стала рэлігійным дагматам не толькі іудаізму, але і ісламу.

Адмоўныя адносіны да свінні ўвогуле звязаны з рэлігійнымі ўяўленнямі яшчэ з глыбокай старажытнасці. Так, адзін з самых вядомых этнолагаў свету Д.Д. Фрэзер (ХІХ — ХХ стст.) лічыў свінню першапачаткова свяшчэннай жывёлінай, на мяса якой было накладзена табу (забарона). Яго думка сцвердзілася ў навуцы. Вучоныя вырашылі, што ўяўленні пра «свяшчэннае» і «нячыстае» ў архаічным свеце не адрозніваліся. Палярызацыя паняццяў адбылася ўжо ў класавым грамадстве. Фрэзер піша, што страх перад свіннёй быў замешаны адначасова і на абагаўленні, пракланенні, і на глыбокай агідзе. З цягам часу адно з супярэчлівых пачуццяў перамагло [111, 444–445].