Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Палітычнае становішча нязьменна абумоўлівае таксама ўзаемныя сувязі ў сфэрах духоўнасьці. Гэта аксіёма.

Дваццацігодзьдзе паміж Першай і Другой Сусьветнымі войнамі вызначылася ў беларусаў парадоксам бурлівага разьвіцьця іх культуры з адначаснай дэгенэрацыяй палітычных памкненьняў. Прычына гэтага ў тым, што культурастваральная актыўнасьць вальней паддаецца тэрору ўлады, чым менавіта палітычная, якую прасьцей перапыніць, хоць бы паліцэйскімі сродкамі. Паказаў гэта пераломны 1930 год, у які ўжо сядзела ў вязьніцах большасьць нацыянальных дзеячаў па абодвух бакох польска-савецкага кардону, але тая першая хваля арыштаў яшчэ мала кранула якраз творцаў.

Пад канец міжваеннага пэрыяду аказалася, што абедзьве дзяржавы, якія так згодна ў Рызе падзялілі паміж сябе Беларусь, зрабілі ўсё, каб яна болей не паднялася. Чаго дапусьціўся сталінізм, мы ведаем. Нельга зь ім параўноўваць польскі рэжым, які характарызаваўся тыповай у тыя часы нормаю эўрапейскай цывілізацыі: не было пры ім ні масавых забойстваў, ні дэпартацыяў, ні расстрэлаў без суду. Усё беларускае глушылася адміністрацыйнымі мэтадамі, захоўваючы аднак законнасьць — дзесяцігадовыя прысуды ў СССР былі мінімальнымі, а ў Польшчы здараліся рэдка й лічыліся цяжкімі; а канцэнтрацыйны лягер быў толькі адзін, невялікі, на пару тысячаў чалавек, у Картуз-Бярозе.

Гістарычныя досьледы выявілі дакладную залежнасьць антыбеларускіх пачынаньняў Варшавы тае пары ад адносінаў Крамля да Беларускай ССР. Глумленьне энкавэдыстамі менскіх элітаў неадкладна выкарыстоўвалася Варшаваю дзеля далейшага скарачэньня культурна-нацыянальнага жыцьця ў Заходняй Беларусі. Здавалася б, павінна ж адбывацца наадварот: паяўляўся неспадзяваны шанец прыхіліць беларусаў. Але тагачаснай Польшчы яны былі непатрэбныя. Напярэдадні 1939 году настолькі паўсюдна супрацьстаўляліся заходнебеларусы, што зьніклі нават ілюзорныя магчымасьці на нейкае паразуменьне зь імі ўрадавых колаў. Сталася як сталася, і неўзабаве густа пасыпаліся высокія рахункі адным і другім. Вынік гэтага няцяжка было прадугледзець: Польшча была прымушаная назаўсёды пакінуць шырокую паласу ад Чорнага мора да Балтыйскага, а цяпер выпхнутая зь яе й Расея.

Варта спакойна ўдумацца ў тую эпоху й спрабаваць знайсьці адказ на пытаньне, ці даваенная Польшча была ў стане весьці на тых „Крэсах” іншую, чым каляніяльную, палітыку? Аналізы яе гаспадарчага патэнцыялу паказваюць, што — не! Хапала ёй грошай толькі на павелічэньне ў чатыры разы паліцыі ва ўсходніх ваяводзтвах. Свайго роду афрыканізацыя гэтай тэрыторыі выклікала вялікую прыцягальнасьць ідэяў камунізму, якія — што таксама характэрнае — ня мелі істотнай папулярнасьці сярод карэнных палякаў у глыбіні краіны. Без гаспадарчай інтэграцыі гэтыя землі заставаліся штучна далучанымі да польскай дзяржавы, а працэс іх палянізацыі праходзіў надта павярхоўна, абмежаваны да нешматлікіх адукаваных адзінак і да гарадзкога пралетарыяту, у якім пераважаў прышлы элемэнт зь перанаселеных заходніх прамысловых акругаў.

У галіне літаратуры й мастацтваў гэтак жа не знаходзім сьлядоў партнэрства. Вільня — як цэнтар культуры — набыла амаль выключна польскае аблічча. Беларускі Парнас даўно перасяліўся ў Менск, а на апусьцелым па ім месцы ледзь бачна рунелі сям-там маладыя таленты, фактычна, пачаткоўцы, якім не было ўпоравень нават з тутэйшым пісьменьніцкім асяродзьдзем, ня кажучы ўжо пра варшаўскае. Максім Танк, Міхась Машара, Міхась Васілёк, Натальля Арсеньнева, Валянцін Таўлай, Піліп Пестрак — усё гэта прозьвішчы, пра якія гаварылася як пра абнадзейваючыя, але ня болей. Час ад часу друкавала іх творы люблінская „Камэна” альбо львоўскія „Сыгналы”, нешта зьмяшчалася і ў „Атэнэуме”. Гэта элітарныя часопісы, без заўважальнага грамадзкага значэньня.

Да сумнага сымбалю тае сытуацыі належыць постаць Браніслава Тарашкевіча, беларускага велікана, але й асобы з польскай культурай. Клясычны эўрапеец, стваральнік Граматыкі беларускай мовы, пецярбурскі прафэсар, палітык, літаратар (пераклаў Пана Тадэвуша, Іліяду), правадыр славутай Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамады, сябар варшаўскіх міністраў, добры знаёмы Юзэфа Пілсудскага, парлямэнтар Рэчы Паспалітай, індывідуальнасьць, якую ахвотна віталі ў салёнах польскай сталіцы. Верыў ён, што ўдасца нешта карыснае ўчыніць для Заходняй Беларусі. І расчараваўся да самюткага дна. У 1925 годзе ўхапіўся апошняй надзеі, не пазбаўленай некаторай рэальнасьці: зьвязаўся з камуністычным рухам, з маскоўскім Інтэрнацыяналам. Адвярнуўся ад Польшчы, але не ад яе культуры.