Сакрат Яновіч - Пад знакамі Арла й Пагоні

Польска-беларускія адносіны страцілі важную сваю рысу, менавіта, салідарнасьць у супраціве маскоўскаму імпэрыялізму. Гэтая зьява ўжо не аднавілася. Наадварот, пасьля трактату ў Рызе пашырыўся ў беларускіх элітах комплекс сірочасьці, здрады інтарэсам Беларусі з боку суседніх дзяржаваў, асабліва балюча адчувальны на лініі кантактаў з палякамі. Але важнейшым клопатам Варшаве ў той момант быў канфлікт зь Летувіскай Дзяржаваю за гэтак званы Віленскі Край; летувісам удалося дабіцца некаторай міжнароднай падтрымкі ў іхных прэтэнзіях на Вільню й цэлы рэгіён.

Стан дэфэтызму, альбо й роспачы ў асяродзьдзі палітычных беларусаў скончыўся ў 1922 годзе, калі ўзьнялася новая хваля актывізму. На савецкім баку заварушыліся ўлады вакол будаўніцтва Беларускай Рэспублікі, як прыгоднай між іншым у фікцыйнай ролі адной з заснавальніцаў СССР.

У Заходняй жа Беларусі адшумелі ўсенародныя выбары ў польскі парлямэнт, у выніку якіх сфармаваўся невялікі, але затое дынамічны дэпутацкі Беларускі Клюб, узначалены слаўным потым Браніславам Тарашкевічам. На сытуацыю паабапал стаўпцоўскага кардону ўсё яшчэ моцна ўплывала нядаўняе Слуцкае паўстаньне ў зазімак з дваццатага на дваццаць першы год, як і дзейнасьць Беларускага Цэнтру ў Вільні, які досыць удала разбудзіў заходнебеларускі партызанскі рух, хоць і зь відочнымі намаганьнямі ў ім бальшавіцкага Менску перахапіць ініцыятыву. Няўдача зь незалежнасьцю Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе — цалкам, зрэшты, зразумелая з пэрспэктывы сёньняшняга часу — спарадзіла вялікае замяшаньне, якое ў сваім крайнім выглядзе наглядалася менавіта ў першыя дваццатыя гады.

Антыбальшавіцкае паўстаньне на Случчыне ўспамагаў зброяй і амуніцыяй польскі армейскі штаб у Баранавічах; на Палесьсі праводзіў свае ваенныя апэрацыі генэрал Станіслаў Булак-Балаховіч, таксама не без прыхільнай падтрымкі Юзэфа Пілсудскага. Аднак, ці ў Бэльвэдэры ўсур’ёз pазьлічвалі на нейкія трывалыя рэзультаты тых акцыяў, ці ўсяго толькі на часовы іх дывэрсійны ўжытак? Не засталіся ў даўгу й саветы, закідаючы ў польскі тыл, у палескія й прынёманскія пушчы, групы беларускіх інсургентаў, пакуль у 1923 годзе не ўмяшалася Масква, даўшы загад спыніць узброеную правакацыю, якая магла ж давесьці да разьні й небясьпечнага для галоднай Расеі выбуху другой вайны з Польшчаю. Так паслужыліся беларусамі камуністы. А як спатрэбіліся яны ковенскай Летуве? Вельмі падобным чынам. Як інструмэнт для барацьбы за яе інтарэсы. У той час у Коўне была прыдумана ідэя гэтак званай Вялікай Літвы, у рамках якой заходнебеларускія воласьці атрымалі б шырокую культурна-палітычную аўтаномію. Утопія і савецкай, і летувіскай канцэпцыяў адарваць ад Польшчы яе „Крэсы” была і ў тую эпоху дастаткова ясная кожнаму думаючаму; Варшава дамаглася, чаго хацела, не рацыямі альбо аргумэнтамі, але сваімі шматлікімі штыхамі ды карабінамі. Дзяржаўныя мэты вызначылі кулямёты.

Не агентурная, але сапраўды нацыянальная думка высьпявала ў Беларускім Клюбе парлямэнту Рэчы Паспалітай. Рабілася ў ім стаўка на аўтаномію са сталіцаю ў Вільні. Яе рэалістычнасьць хутка аказалася пад пытальным знакам у кантэксьце ўпартай нерэалізацыі Польшчай унутранай самастойнасьці ўкраінскай Галіччыны, хоць і афіцыйна абавязалася яна дзеля гэтага на эўрапейскім форуме, чаго дамагліся львоўскія палітькі ў прадстаўнічых ворганах Лігі Нацыяў.

Тупіковасьць беларускае карты ў міжнародным покэры завяршылася ліквідацыяй пралітоўскага Беларускага Цэнтру ды ягонай антыпольскай падпольшчыны на Віленшчыне з Гарадзеншчынаю. Гэтак жа заціхлі прапольскія сілы, сымбалем якіх стаў генэрал Станіслаў Булак-Балаховіч (здолеў ён сваіх вэтэранаў уладкаваць на працу, напрыклад, у лесапільнях Белавежы...) А пра аўтаномнасьць Заходняй Беларусі Браніслаў Тарашкевіч сказаў у польскім Сойме, што была гэта яго кароткачасовая наіўнасьць. Што было рабіць у такой безвыходнай сытуацыі? Зноў павярнуць свой позірк на Расею ды падпарадкаваны ёй Менск, што й здарылася. За гэта чарговы раз заплацяць страшэнную цану беларусы, але разам зь імі й палякі. Нічога няма дарма ў гісторыі (лішні раз пацьвердзілася гэта ў 1939 годзе, 17 верасьня).

Сумны роздум пра польска-беларускія суадносіны падсоўвае розуму й такую навуку: нацыянальны эгаізм у дачыненьнях з суседзямі заўсёды даводзіць да самотнасьці, а ў выніку яе — і да катастрофы. Могуць не разумець гэтага простыя людзі, але не інтэлігенты, соль нацыі.